Test wiedzy o historii Białegostoku. Od utworzenia trzech województw do zimy stulecia

W latach 1971-1975 w województwie białostockim nastąpił rozwój budownictwa mieszkaniowego. Miejsce trójek murarskich zajęły brygady montujące z pomocą dźwigów bloki z wielkiej płyty. Powstały osiedla „Centrum” „Piasta” i „Przydworcowe II”. Były one szare, porażały wielkością, a przy tym słabo wyposażono je w sklepy, żłobki, przedszkola i inne punkty usługowe. Blokowiska zmniejszyły kolejki oczekujących na własne mieszkanie, chociaż kryzysu mieszkaniowego nie udało się rozwiązać. Aby ułatwić dojazd do pracy, władze zwiększyły nakłady na komunikację miejską. Ustalono zasady ochrony środowiska naturalnego. Miasto miało rozwijać się w kierunku zachodnim i południowym.

W 1972 r. powstał w Białymstoku Ośrodek Badań Naukowych, który wydawał stały periodyk „Nauka i Praktyka” oraz z Polskim Towarzystwem Ekonomicznym - „Region Białostocki”. Z innych ważniejszych placówek naukowo - badawczych wymienić warto Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska, Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków, Instytut Kształcenia Nauczycieli.

W Białymstoku powstał też Oddział Związku Literatów Polskich. Z klubem związani byli m. in. Tadeusz Gicgier, Sokrat Janowicz, Wiesław Kazanecki, Ryszard Kraśko, Klemens Krzyżagórski, Aleksander Barszczewski, Aleksy Kazberuk, Jan Czykwin, Jan Leończuk, Jerzy Plutowicz, Waldemar Smaszcz, Janusz Niczyporowicz, Hanna Cygańczuk - Zajkowska, Zbigniew Bauer, Bogusław Pezowicz, Eugeniusz Szulborski i Edward Redliński, który zasłynął wieloma publikacjami, w tym najgłośniejszą - „Konopielką”.

Ustawa z 28 maja 1975 r. wprowadziła nowy podział administracyjny kraju. Zlikwidowano powiaty, a z 17 województw powstało 49 mniejszych. Kształtujące się od ponad pół wieku województwo białostockie zostało podzielone na trzy małe województwa: białostockie, łomżyńskie i suwalskie. W tej sytuacji Białystok zdecydowanie dominował nad pozostałymi ośrodkami życia społeczno - gospodarczego. W czerwcu 1976 r. był jednym z piętnastu miast w Polsce, które przekroczyły 200 tys. mieszkańców. Dwa lata później Białystok liczył już 211 tys. mieszkańców, co stanowiło trzecią część ludności całego województwa i 64,3 proc ludności miejskiej. To duże miasto powiększało się przez sukcesywne wchłanianie pod tereny zwartej zabudowy blokowej tradycyjnych posesji miejskich lub włączanie okolicznych wsi.

W Białymstoku główną rolę odgrywał przemysł lekki (największy po Bielsku Białej i Łodzi ośrodek przemysłu włókienniczego w Polsce) oraz rolno - spożywczy (mleczarnie, browar, przetwórnie owocowo - warzywne, zakłady młynarskie, wytwórnie pasz). Powstały również przemysł elektromaszynowy i precyzyjny, głównie w oparciu o kooperację z innymi zakładami przemysłowymi w kraju. Poważną pozycję zajmował nadal przemysł drzewny, obejmujący tartaki, fabryki mebli, wytwórnie płyt, fabryki sklejek, fabrykę stolarki budowlanej. Kluczową rolę w uprzemysłowieniu spełniało kilkanaście dużych zakładów pracy m. in.: Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego „Fasty” (ok. 6 tys. pracowników, wśród których zdecydowaną większość stanowiły kobiety), Fabryka Przyrządów i Uchwytów „Ponar - Bial”, Białostockie Zakłady Przemysłu Wełnianego im. Sierżana, Huta Szkła, Okręgowe Przedsiębiorstwo Przemysłu Mięsnego, Zakład Podzespołów Telewizyjnych „Unitra - Polkolor”, Przedsiębiorstwo Doświadczalne Opakowań.

Reforma administracyjna spowodowała częściową wymianę kadr. Z funkcji I sekretarza KW PZPR odszedł Zdzisław Kurowski, a jego miejsce zajął Władysław Juszkiewicz, dotychczasowy zastępca. Funkcję wojewody zachował Zygmunt Sprycha, a na stanowisku prezydenta Białegostoku pozostał Aleksander Czuż. Także w związku z oddzieleniem od woj. białostockiego województw suwalskiego i łomżyńskiego, „Gazeta Białostocka” zmieniła nazwę na „Gazeta Współczesna”.

Pozytywne efekty polityki ekonomicznej ekipy E. Gierka powoli dobiegały końca. Już w 1975 r. pojawiały się poważne problemy gospodarcze. Miała je złagodzić zmiana niektórych cen. 24 czerwca 1976 r. premier Piotr Jaroszewicz przedstawił w Sejmie projekt podwyżki cen żywności (mięso zdrożało o 69 proc., a cukier o 100 proc.), która godziła w poziom życia wielu robotniczych rodzin. W Polsce rozpoczęły się protesty niezadowolonych obywateli. Szczególnie dramatyczne wydarzenia miały miejsce w Radomiu i Ursusie. Tam też oddziały milicji wykazały się brutalnością, aresztowano wielu uczestników protestów.

Fala strajkowa dotarła do Białegostoku, gdzie pracę przerwały: Fabryka Przyrządów i Uchwytów (I i II zmiana do rana), Zakład Wytwórczy Maszyn i Urządzeń Spożywczych „Spomasz” (I i II zmiana), Białostockie Zakłady Zielarskie „Herbapol” (od rana strajkowało 50 osób), Oddział Remontowy PKS (od rana przerwało pracę 50 osób), Zakład Mechaniczny Białostockich Zakładów Ceramiki Budowlanej (I i II zmiana), Huta Szkła Gospodarczego (II zmiana od godziny 18), Huta Szkła Oświetleniowego, Zakład Aparatury Akustycznej (cała załoga od rana), Białostockie Zakłady Przemysłu Bawełnianego „Fasty” (II zmiana tkalni białej), Oddział Towarowy PKS (I zmiana, na której strajkowało 15 osób). Załogi zakładów (w tym wielu członków PZPR i związków zawodowych) przystąpiły do strajku spontanicznie, nie organizowano komitetów strajkowych. Do strajkujących zakładów pracy wysłano partyjnych instruktorów, którzy nie zdołali jednak przekonać załóg do podjęcia pracy. Strajkujący żądali, m. in. zmiany zbyt wysokiej podwyżki cen mięsa, tabeli rekompensat na korzyść najmniej zarabiających, podniesienia jakości wyrobów mięsnych niższych gatunków, obniżenia ceny cukru.

25 czerwca 1976 r. wybuchł strajk na wydziale tkalni białej w Białostockich Zakładach Przemysłu Bawełnianego „Fasty”. Po wieczornym wystąpieniu P. Jaroszewicza, który cofnął podwyżkę cen, tłumacząc, iż protest klasy robotniczej zaskoczył partię i rząd, załoga „Fast” podjęła pracę. W lipcu pięciu mistrzów tkalni białej uznano za warchołów i wyrzucono z pracy. Okręgowy Sąd Pracy orzekł, że mistrzowie są winni naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych. Po zakończeniu rozprawy, we wrześniu 1976 r., zwolnionym mistrzom zaproponowano ciężką pracę za bardzo niskie pobory. Łącznie za strajki w 1976 r. zwolniono w Białymstoku 56 pracowników ze strajkujących zakładów. Decyzje władz politycznych poparły rady zakładowe, choć w grupie zwolnionych było 3 aktywistów związkowych.

29 czerwca 1976 r. władze wojewódzkie PZPR zorganizowały na stadionie im. Janusza Kusocińskiego przy ulicy Jurowieckiej wiec poparcia dla polityki Edwarda Gierka i jego ekipy. Ulicami miasta szły milczące pochody z największych zakładów pracy. Władysław Juszkiewicz gromił warchołów i potwierdził, iż klasa robotnicza Białostocczyzny popiera działania PZPR i E. Gierka. Wiec ochraniał 300-osobowy oddział milicji robotniczej, złożony z aktywnych działaczy związków zawodowych i PZPR. Władza nie ufała jednak zgromadzonym, gdyż wokół nich krążyły silne oddziały Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej.

Po pacyfikacji robotniczych protestów PZPR ruszyła do ofensywy. Komitet Zakładowy PZPR w Fabryce Wyrobów Runowych „Biruna” wystąpił z apelem do wszystkich pracowników zakładów produkcyjnych województwa białostockiego o wyrażenie czynem poparcia dla polityki Komitetu Centralnego partii z I sekretarzem towarzyszem Edwardem Gierkiem na czele, który obiecał budować Polskę silną i zamożną. Na apel odpowiedziało 59 zakładów, ustalając dodatkowe zobowiązania produkcyjne oraz czyny społeczne.

Napięta sytuacja w kraju spowodowała wzmożony wykup artykułów spożywczych, głównie cukru, kasz, płatków zbożowych, ryżu oraz oleju. W związku z tym występowały okresowe braki tych artykułów, szczególnie cukru. Od 30 czerwca 1976 r. wprowadzono więc racjonowanie dostaw i sprzedaży cukru, kasz, mąki makaronu, ryżu i oleju. Sprzedaż cukru odbywała się we wczesnych godzinach rannych i godzinach popołudniowych. Zabrakło też soli, utrwalił się niedostatek mięsa i jego przetworów, rozdzielnictwem objęto sprzedaż drobiu, nie było ogórków i pomidorów. Na terenach wiejskich bardzo dużym popytem cieszył się węgiel. Następowało osłabienie popytu na nawozy mineralne, a także brak nawozów azotowych. Spadał skup żywca. Trudno też było zakupić tańsze papierosy, zwłaszcza „klubowe” i „sporty”.

Zima niespodziewanie zaatakowała Polskę pod koniec grudnia 1978 r. Obfite opady śniegu i silny wiatr tworzyły gigantyczne zaspy śnieżne, gwałtownie też spadła temperatura, w początkach stycznia 1979 r. do - 25ºC. W budynkach z wielkiej płyty temperatura spadała poniżej - 10º C, pękały źle izolowane rury i przestarzałe instalacje grzewcze. Przerwano zajęcia szkolne. W połowie stycznia zima trochę odpuściła i sytuacja uległa poprawie, jednak nie na długo. Mrozy i śniegi powróciły pod koniec stycznia. Pogłębiało to i tak trudną sytuację gospodarczą.

Z zaskoczeniem, ale i wielką radością mieszkańcy Białegostoku biciem w dzwony przyjęli 16 października 1978 r. wieść o wyborze kardynała Karola Wojtyły na następcę św. Piotra. Z osobą papieża Jana Pawła II wiązano wielkie nadzieje na zmiany w Polsce. Wielkim przeżyciem, nie tylko dla katolików była pierwsza wizyta Jana Pawła II w Ojczyźnie w czerwcu 1979 r.

Ekipa E. Gierka próbowała odnaleźć się w trudnej sytuacji gospodarczej. Postanowiono wprowadzić od 1 lipca 1980 r. podwyżki na niektóre gatunki mięsa i wędlin. Ludzie dowiadywali się o tym dopiero w sklepach. Wywołało to niezadowolenie i strajki w Warszawie, Ursusie, Sanoku, Włocławku, Tczewie, Mielcu i Dąbrowie Górniczej. Strajkujący żądali podwyżek płac, anulowania podwyżek cen i wygórowanych norm produkcyjnych. Władze zdecydowały się oficjalnie ujawnić podwyżki cen. Ogłoszona w telewizji podwyżka była niższa niż planowana, a ekipa Gierka usiłowała gasić strajki za pomocą podwyżek płac. Taktyka przyniosła skutek odwrotny od zamierzonego. Polskę ogarnęła fala strajków.

W lipcu 1980 r. w związku z napiętą sytuacją w kraju Służba Bezpieczeństwa wzmocniła kontrolę największych zakładów w Białymstoku, mimo że nie zanotowano tu strajków. Społeczeństwo zachowywało się biernie, chociaż pojawiały się ulotki informujące o wydarzeniach w innych regionach kraju, dochodziło do napięć i ostrych dyskusji. Informacje o wydarzeniach w kraju rozpowszechniali kierowcy PKS obsługujący trasy dalekobieżne. Wiązano jednak nadzieje z zapowiadanymi podwyżkami płac.

Pod koniec lipca 1980 r. panował nastrój wyczekiwania. Rozdrażnienie ludzi powodowały pustki w sklepach, w których zabrakło żyletek, szamponu, proszku do prania i innych środków czystości. Chwalono robotników w Lublinie, iż nie wyszli na ulice, ale wywarli presję na rząd poprzez masowe strajki, dzięki którym dostali podwyżkę płac. Załogi poszczególnych zakładów pracy dochodziły do wniosku, iż poprawę warunków życiowych można uzyskać tylko poprzez naciski na rząd. W Białymstoku jednak władze wojewódzkie udawały, iż nic istotnego się nie wydarzyło. 22 lipca 1980 r. jak zwykle obchodzono kolejną rocznicę ogłoszenia Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w tym czasie święto narodowe. Uroczysta akademia odbyła się w Teatrze Dramatycznym, przewodził jej Władysław Juszkiewicz, I sekretarz KW PZPR. Jednak przechodzący koło teatru ludzie zauważali liczniejsze niż zwykle przy tego typu uroczystościach i uzbrojone patrole Milicji Obywatelskiej. Na strajki w Białymstoku trzeba było poczekać do początku września 1980 r.

Lata 1956-1980 były w miarę spokojnym okresem w dziejach Białegostoku. Z pewnością we wcześniejszym strasznym okresie stalinowskim i późniejszych latach osiemdziesiątych żyło się trudniej. W okresie tych 24 lat Białystok rozwijał się w niezłym tempie. Zmiany, które wtedy zaszły, odcisnęły trwałe piętno w dziejach miasta. Rozrosły się wtedy utworzone dzielnice i osiedla. Przez następne dekady realizowano ówcześnie powstałe projekty. Nie było w Białymstoku spektakularnych inwestycji, ale protesty społeczne też były niewielkie, nie doszło do starć z milicją.

Wykorzystałem w trakcie pisania tekstu:

Danilecki Tomasz, Społeczeństwo Polski północno - wschodniej wobec przełomu 1956 r.

„Biuletyn Historii Pogranicza” 2006, nr 7.

Dobroński Adam, Białystok. Historia miasta, Białystok 1998.

Sadowska Joanna, Białystok za Gomułki i Gierka (1956-1980), [w:] Historia Białegostoku. Redaktor Naukowy Adam Czesław Dobroński, Białystok 2012.

Sychowicz Krzysztof, ks. Szot Adam, Białostockie milenium. Białystok na milenijnym Obchody tysiąclecia chrztu Polski, Białystok 2006..