Historia ulicy Węglowej w Białymstoku odkrywana przez pasjonatów

Rosną tu jeszcze okazałe, niemal 150-letnie drzewa. Teren nie zmienił się znacząco od lat 30. Wciąż jest tu bocznica kolejowa i okazałe budynki magazynowe, które pierwotnie służyły jako składnica materiału intendenckiego dla 18. Dywizji Piechoty. Pod asfaltowymi uliczkami znajdziemy ślady dawnego bruku, a na szynach oryginalne oznaczenia międzywojennych kolei - pokazuje Piotr Jać ze Stowarzyszenia Kreatywne Podlasie, które zbadało dzieje Węglowej.

Pasjonaci dotarli do dokumentów w Archiwum Państwowym w Białymstoku oraz Archiwum Wojskowego w Oleśnicy. Efektem jest bogato ilustrowana broszura popularno-naukowa „Węglowa - miejsce z duszą”, opracowana w ramach grantu Muzeum Historii Polski.

Węglowej nie byłoby, gdyby nie rozwój Kolei Poleskiej (prowadziła na Wschód) oraz przemysłu włókienniczego pod koniec lat 80. XIX wieku. Po raz pierwszy Węglowa pojawiła się w wykazie ulic na planie miasta z 1887 roku. Ale dopiero w okresie międzywojennym, w ramach koncepcji tworzenia Wielkiego Białegostoku, wieś Białostoczek włączono do miasta. Tak teren przyległy do linii Kolei Poleskiej, w tym osiedle przytorowe, czyli dzisiejsza Węglowa, stała się częścią Białegostoku.

W latach 1934-1936 wybudowano tutaj wojskową bocznicę kolejową, pięć dużych, piętrowych magazynów oraz budynki administracyjne i pomocnicze. Składnica miała przydać się na wypadek wojny i związanej z nią mobilizacji Wojska Polskiego. Tak powstał kompleks intendencyjny jako zaplecze 18. Dywizji Piechoty, której sztab stacjonował w Łomży.

- Gdy wybuchła II wojna światowa, dzięki tym magazynom polscy żołnierze broniący Podlasia od strony Prus Wschodnich byli uzbrojeni, umundurowani i zaopatrzeni. Magazyny mogły pomieścić zaopatrzenie dla około 16 tys. oficerów i żołnierzy, czyli jednej dywizji piechoty. Było tego tak dużo, że jak wynika ze wspomnień, białostoczanie w 1939 roku - po opuszczeniu miasta przez Wojsko Polskie, a przed wkroczeniem okupantów - brali stamtąd różne produkty - podkreśla Piotr Jać.

O ile działania wojenne nie oszczędziły centrum Białegostoku, o tyle były łaskawe dla terenów przy Węglowej. - Lepsze opisanie lat wojny wymaga wykorzystania archiwów niemieckich i rosyjskich. Do nich nie dotarliśmy, bo celem projektu było zbadanie polskich materiałów o Węglowej. To, co wiadomo o okresie II wojny światowej, to wykorzystanie dworca kolejowego Białystok Poleski. Dziś to Białystok Fabryczny - wyjaśnia Piotr Jać. Dworzec był ważnym obiektem w czasie bombardowań miasta i walk o Białystok w czerwcu 1941 i lipcu 1944 roku.

Prawdopodobnie od sierpnia 1944 roku magazyny przy Węglowej nadal były zapleczem zaopatrzeniowym - tym razem już Armii Czerwonej. Po zakończeniu wojny dzieje Węglowej można uznać za białą plamę na mapie miasta.

- Przez białostoczan to miejsce zapomniane - zauważa Michał Mucha, pasjonat historii z fundacji Podlaski Instytut Rzeczypospolitej Suwerennej. Zbadał powojenne dzieje Węglowej. Prześledził prawie 40 lat jej historii. W Archiwum Wojskowym w Oleśnicy przejrzał aż ponad 900 stron dokumentów. Karta po karcie.

Po reorganizacji wojska po wojnie, od 1952 roku magazyny ponownie były wykorzystywane jako baza zaplecza materiałowego wojsk lądowych. Początkowo stacjonowała w nich 18. Centralna Składnica Żywnościowa (JW 3215), a od 1977 roku - 1. Rejonowa Składnica Kwatermistrzowska (JW 1590).

- Zbadałem czy na pewno przy Węglowej była jednostka. Pierwszym tropem była pieczęć na teczce. Udało mi się ustalić, że przy Węglowej, w czasie wyborów w 1952 roku, mieściła się obwodowa komisja wyborcza. To potwierdziło, że była tam jednostka. Dowiedziałem się też, jak karani byli żołnierze tam stacjonujący. Ciekawostką jest to, że w latach 70., za karę za pijaństwo i burdy, żołnierze nie mogli wchodzić do barów w Białymstoku. W jednym z rozkazów, do których dotarłem, był wymieniony bar Topolanka - opowiada Michał Mucha. Po wojnie dobudowano kilka garaży i budynków administracyjnych. - Zdjęcia lotnicze z lat 90, do których dotarliśmy pokazują, że w jednostce były np. stanowiska strzeleckie czy strzelnica, ale dzisiaj po nich nie ma już śladu - dodaje Piotr Jać.

Fakty

W 1869 r, w czasach zaborów, zbudowano koszary Kazańskiego Pułku Konnego.

Był to zespół budynków z cerkwią, ale bez własnego zaplecza magazynowego. Natomiast w rejonie ul. Węglowej działał, co najmniej od 1879 roku, zakład włókienniczy. Z czasem powstał też skład węgla, który służył okolicznym mieszkańcom i fabrykantom.

Węglowa pamięta wywózki Polaków na Syberię w latach 1940-1941, likwidację białostockiego getta w 1943 roku. Stąd wywożono białostockich Żydów do Treblinki i Auschwitz.

Białostocka składnica została rozformowana, a w 2005 roku nieruchomości kupiło miasto. Jeden z magazynów przed kilkoma laty wyremontowało miasto. Formalnie inwestorem było Komunalne Towarzystwo Budownictwa Społecznego. Węglowa to kilka lat działalności organizacji pozarządowych. W ramach budżetu obywatelskiego powstały tu nowe place zabaw i boiska. Jest tu bank żywności i magazyny organizacji dobroczynnych. Odbywają się tu festiwale i koncerty.