Białowieża: utracone muzeum etnograficzne

Zimą muzeum było zamknięte.
(fot. C. Okołów, W. Gacuta- )

Z ideą utworzenia takiego muzeum działacze Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego zaczęli występować już w drugiej połowie lat 50. Sprawa ta była poruszana na I Zjeździe BTSK. Zjazd przyjął wówczas uchwałę w sprawie budowy muzeum białoruskiej kultury materialnej Białostocczyzny. Aktywiści BTSK eksponaty zaczęli zbierać w 1963 roku.

Wreszcie 29 kwietnia 1965 roku w Białowieży odbyło się wspólne posiedzenie prezydium ZG BTSK z kierownictwem białowieskiej GS "SCh". Chodziło o zorganizowanie tymczasowego muzeum w pomieszczeniach GS. Inicjatorem powołania muzeum w Białowieży był prezes hajnowskiego PZGS Konstanty Mojsienia. Siedzibą muzeum został drewniany dom, w którym wcześniej mieścił się sklep.

Zarząd białowieskiej GS przeznaczył pieniądze na remont i adaptację pomieszczeń. Do urządzenia pierwszej wystawy zaproszono kustosza muzeum etnograficznego w Toruniu Mariana Pieciukiewicza. On, po konsultacjach, napisał scenariusz, a ekspozycję przygotowali hajnowscy artyści plastycy Wiktor Kabac i Anatol Korzun.

jeden z eksponatów muzeum etnograficznego, wykonane około 1840 roku
(fot. Stefan Buszko)

Muzeum miało trzy sale ekspozycyjne - łącznie 145 m kw. Początkowo osiadało 380 eksponatów, z których wystawiano tylko 270 (resztę przechowywano na strychu i w przybudówce). Prowadzona w tym czasie intensywna zbiórka sprawiła, że w 1970 roku muzeum powiększyło zbiory do 950 eksponatów. Prezentowano je w 14 grupach tematycznych.

W pierwszej sali prezentowano m.in.: sochę, drewniany pług na kołach i bez kół, soszkę, parę rodzajów bron, drapacz, wóz drewniany, jarzmo, drewniane widły, łopaty, cep, grabie, żarna, stępę, kadłubki, kopańki, drewniane czerpaki, łyżki i inne przedmioty domowego użytku oraz warsztat do wyrobu kół, tokarnię, lado.

W drugiej sali mieścił się oddział garncarstwa i wyrobów plecionkarskich.

W trzecim pomieszczeniu pokazywano proces obróbki lnu.

Przez pierwszy rok muzeum działało społecznie. W marcu 1967 roku zatrudniło etatowego pracownika, opłacanego przez BTSK. Był nim archeolog mgr Włodzimierz Gacuta. Przy obsłudze turystów pracował też Mikołaj Łobacz. Muzeum cieszyło się rosnącą popularnością: w 1966 roku zwiedziło je 6 tys. turystów w 1968 roku - 8 tys. w 1970 roku - 14,6 tys. w 1971 roku - 11,6 tys. osób.

Działalność białowieskiego muzeum finansowały wszystkie GS-y powiatu hajnowskiego. Placówka rozwijała też swoje badania, we współpracy z Muzeum Etnograficznym w Toruniu, Katedrą Etnografii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutem Historii Kultury Materialnej PAN, Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków i Muzeum Okręgowym w Białymstoku.

Na początku lat siedemdziesiątych planowano utworzyć przy muzeum archiwum, w którym znalazłyby się zapisy folkloru i fotograficzna dokumentacja zabytków białoruskiej kultury. Niestety, ówczesna polityka państwa wobec mniejszości narodowych stopniowo ograniczała działanie muzeum i jego rozwój, doprowadzając w końcu do likwidacji placówki.

Najpierw, 1 lipca 1972 roku, zlikwidowano etat pracownika muzeum i Włodzimierz Gacuta wyjechał do Warszawy. Muzeum faktycznie przestało istnieć. Od czasu do czasu otwierał je proszącym go o to turystom stróż pilnujący budynku z eksponatami. Potem gospodarz sprzedał budynek muzeum i eksponaty trzeba było zabrać.

Zresztą, manipulacje przy muzeum rozpoczęły się już w półtora roku po jego otwarciu - 24 grudnia 1967 roku propozycję upaństwowienia muzeum złożył Stanisław Zieliński, kierownik Wydziału Administracyjnego KW PZPR w Białymstoku. O dziwo, jego wniosek uzyskał poparcie Zarządu Głównego Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego.

Zdaniem Zielińskiego i władz BTSK, za zmianą właściciela eksponatów przemawiał zły stan budynku muzeum.

Mówiono o potrzebie wybudowania nowego obiektu. W Hajnówce powstał społeczny komitet budowy muzeum (pod kierownictwem Mikołaja Samocika), który zebrał 214 tys. złotych.

Stanowiskiem KW PZPR i BTSK byli zaskoczeni głównie pracownicy Muzeum Okręgowego w Białymstoku. Jego dyrektor Zofia Sokołowska, przestrzegała, że jej instytucja nie zapewni lepszych warunków przechowywania eksponatów białoruskich, i że w praktyce oznacza to likwidację białoruskiego muzeum. Próby ratowania muzeum przez grupkę działaczy białoruskich spotkały się jednak z murem obojętności urzędników wojewódzkich i centralnych.

Formalna likwidacja Regionalnego Białoruskiego Muzeum Etnograficznego w Białowieży nastąpiła 16 czerwca 1972 roku. Wtedy to prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku powiadomiło BTSK, że Ministerstwo Kultury i Sztuki oddaje Regionalne Białoruskie Muzeum Etnograficzne pod zarząd Muzeum Okręgowego w Białymstoku.

Zgodnie z poleceniem Warszawy, przewodniczący BTSK powołał komisję do przekazania eksponatów. Pracowała ona od 18 marca do 31 maja 1973 roku i przekazała 987 eksponatów białostockiemu muzeum, które z kolei przekazało je do konserwacji i przechowania w Muzeum Wsi i Rolnictwa w Ciechanowcu. Niewielka część eksponatów trafiła do Muzeum Przyrodniczo-Leśnego BPN w Białowieży.

W Ciechanowcu eksponatom zmieniono nazwy i pokazywano je jako zabytki kultury materialnej rękodzieła ludowego Polski północno-wschodniej. Jedynymi śladami po białoruskim muzeum były 2 księgi inwentarzowe, metryczki eksponatów, księga pamiątkowa i parę zapisków, ale i te z czasem gdzieś przepadły.

Przejmując eksponaty, muzeum okręgowe zobowiązało się utworzyć filię regionalną i umieścić w niej te rzeczy. 7 marca 1978 roku przedstawiciele ZG BTSK i Muzeum Okręgowego spotkali się u zastępcy wojewody Zenona Świtaja. Postanowiono, że Białystok (w obecności przedstawicieli BTSK) odbierze eksponaty z konserwacji w Ciechanowcu i przechowa je do otwarcia filii w Bielsku Podlaskim. Obok nazw polskich będzie też umieszczona nazwa regionalna danego eksponatu. Jednak nic z tego nie wyszło.

Dzięki staraniom działaczy białoruskich na czele z Konstantym Mojsienią, muzeum białoruskie zbudowano od podstaw w Hajnówce .