Przywrócić pamięć o Żydach

Nie ma już żydowskich podhajnowskich i okołobielskich miasteczek - odeszły wraz z pożogą wojenną. Uratowani z zagłady Żydzi najczęściej emigrowali do długo wyczekiwanego własnego państwa. Pozostała po nich jedynie pamięć - wspomnienia ludzi, którzy przed rokiem 1939 byli dziećmi.
Lukę postanowiła zapełnić dopiero grupa przyjaciół z Białoruskiego Zrzeszenia Studentów - Grupy Warszawskiej i Białoruskiego Niezależnego Stowarzyszenia "Aleja Róż", w większości studentów etnologii i antropologii kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego.
- Temat Żydów i ich stosunków ze społecznością białoruską jest jakby wymazywany, pomijany - mówi Paweł Buszko, członek BAS i "Alei Róż". - Świetnym przykładem jest wydana kilka lat temu monografia Orli, gdzie poświęca się mu zaledwie akapit. To dziwne, bo przecież jeszcze niedawno społeczność żydowska stanowiła tam zdecydowaną większość. Chcemy przywrócić tę pamięć i włączyć historię Żydów w dyskurs historyczny Białorusinów. Żeby historycy białoruscy nie mogli już mówić, że to nie jest nasza historia - jak zdarza się, że twierdzą teraz.

Trudna pamięć

Bodźcem i okazją do takich działań okazał się ogłoszony przez Fundację Batorego "Program dla tolerancji". Dzięki niemu z idei mógł narodzić się projekt "Podlascy Żydzi - trudna pamięć?".
- Gdy usłyszeliśmy o programie, rzeczą naturalną było, że napiszemy projekt dotyczący Żydów - wspomina Joanna Rzeczycka. - Po selekcji okazał się jednym z kilkunastu wybranych do realizacji. Tymczasem zgłoszonych było prawie 140.
Badania postanowiono przeprowadzić w formie laboratorium etnograficznego. Przez prawie dwa tygodnie studenci i młodzież licealna odwiedzali Narewkę, Orlę, Kleszczele, Dubicze Cerkiewne i ich okolice, szukając śladów pamięci o narodzie wybranym. Rozmowy z mieszkańcami wsi prowadzili w ich dialekcie.
- Najczęściej słyszeliśmy, że z Żydami żyło się bardzo dobrze - stwierdzają zgodnie uczestnicy projektu. - Czasami z rozmów rysował się obraz niemal sielankowy. Opowiadano nam, jak u bogatszych Żydów można było dostać pracę, pożyczyć pieniądze... W niektórych okolicach wspominano wspólne zabawy, randki...
- Z drugiej strony - wtrąca Paweł - nie da się nie zauważyć dwutorowego, paradoksalnego myślenia. Zdarzało się, że podczas rozmowy z jedną osobą można było usłyszeć, że Żydzi i Białorusini żyli tu w przyjaźni i nikt nikogo nie trwożył, a już w następnej chwili pojawiała się historia o wybijaniu szyb w synagogach i wywracaniu fur Żydom. Przeróżnych historii - i tych o przyjaźniach, i tych dających przykłady wrogości - było co niemiara.

Drzewka sprawiedliwych

Bardzo często pojawiającym się w opowiadaniach wątkiem był czas drugiej wojny światowej. Obrazy opasek noszonych przez Żydów, porzucania przez nich domostw, pędzenia przez wieś, wreszcie tylko jakieś mgliste wspomnienia, że kiedyś było ich tak wielu, a teraz nie ma ani jednego...
Wspomnień o ukrywanych Żydach nie było wiele. Ale znaleźli się na Hajnowszczyźnie i Sprawiedliwi wśród Narodów Świata - ci, którzy ryzykowali własnym życiem, by uchronić ich od śmierci.
Projekt "Podlascy Żydzi - trudna pamięć?" dobiegł końca, choć zbadać udało się jedynie niewielką cząstkę wspólnej historii. Efekty badań będą drukowane we fragmentach w lokalnej prasie mniejszościowej. Być może powstanie też wydawnictwo dotyczące białorusko-żydowskiego tematu.