Powstanie „Nowoczesna historia chłopów polskich”. Grant z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki dla historyków z UwB

Jak mówi prof. Cezary Kuklo, stworzenie nowoczesnego, syntetycznego opracowania poświęconego dziejom ludności wiejskiej jest potrzebne z kilku powodów. Po pierwsze – przez wieki była to podstawowa, najliczniejsza grupa społeczna w społeczeństwie polskim. Do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej, a nawet do końca XIX wieku, chłopi stanowili w różnych regionach kraju od 75% do nawet 80% ogółu społeczeństwa. Jest to więc grupa bardzo ważna w naszej historii.

- Tymczasem ostatnie syntetyczne ujęcia dotyczące chłopów, w takiej długiej skali od średniowiecza po XX wiek, powstały w latach 70. ubiegłego wieku – wyjaśnia prof. Cezary Kuklo. - To oznacza, że faktycznie prezentują one stan wiedzy z końca lat 60. Z dzisiejszego punktu widzenia są to więc wyniki mocno przestarzałe, a dodatkowo noszące piętno politycznej atmosfery PRL i spełniające oczekiwania ówczesnej władzy, np. całkowity brak charakterystyki chłopstwa na ziemiach zabranych przez Rosję w wyniku trzech rozbiorów dawnej Rzeczypospolitej.

Inicjatywa stworzenia "Nowoczesnej historii chłopów polskich" to także reakcja na publikacje dotyczące tej grupy społecznej, jakie pojawiły się na rynku wydawniczym w ostatnich latach.

- To często książki bardzo poczytne, ukazujące się w renomowanych wydawnictwach, w dużych nakładach, jednak pisane nie przez historyków, tylko raczej przez socjologów, dziennikarzy, czy antropologów, którzy zajęli się chłopami, ale w sposób, powiedziałbym, dość specyficzny – podkreśla prof. Kuklo. - Mianowicie te wszystkie prace starają się pokazać brak podmiotowości ludności chłopskiej: ukazują chłopów jako bezwolną masę, brutalnie wykorzystywaną przez szlachtę polską, także magnaterię jako elitę szlachty. Nie brak nawet prac porównujących sytuację chłopa polskiego, z okresu aż do uwłaszczenia, praktycznie do niewolników w Ameryce Północnej i Południowej. Pojawia się też w wielu tych publikacjach taki paradygmat marksistowskiej historiografii: brutalnego, bezmyślnego wyzysku i ucisku chłopa pańszczyźnianego. Wraz z moimi współpracownikami jesteśmy przekonani, że to obraz bardzo jednostronny, krzywdzący, bo źródła historyczne mówią co innego. To oczywiście nie oznacza, że nie dochodziło do wyzysku, że nie było nadmiernej pańszczyzny, że nie dochodziło do konfliktów gromady chłopskiej z właścicielami dóbr. Ale nie można rysować wizji, że ich pozycja stale i wyłącznie się pogarszała. Ba, od połowy XVII wieku mamy napływ nowych, obcych osadników chłopskich, fryzyjskiego czy niderlandzkiego pochodzenia, osiedlających się w Wielkopolsce i na Żuławach, znakomicie gospodarujących i żyjących w miarę dostatnio. Musimy zatem pokazywać i cienie, i blaski, a w tej chwili zdecydowanie dominują cienie.

Jak zapowiada kierownik projektu, autorzy planowanej syntezy chcą pokazać pełniejszy, a przez to bliższy prawdzie obraz historii chłopów:

- W odróżnieniu od historiografii z lat 60., chcemy zaprezentować również te obszary historii chłopów, które do tej pory były lekceważone lub których nie podejmowano - mówi. - Jak np. funkcjonowanie rodziny chłopskiej i jej gospodarstwa domowego, w skład którego bardzo często wchodziły inne osoby, o których zapominamy (ktoś z owdowiałych dziadków, inni krewni, służba domowa obojga płci, komornicy), trwałość barier społecznych między poszczególnymi warstwami chłopstwa od późnego średniowiecza po XX wiek, relacje wewnątrz rodzin zapewne nie wolne od napięć, konfliktów, a nawet przemocy domowej, hierarchizacji ówczesnego chłopstwa – opartej na majątku, prestiżu, urzędzie, roli więzi sąsiedzkich i krewniaczych w funkcjonowaniu większych wspólnot (wieś, parafia region), przemiany moralności i obyczajowości – łącznie z chłopską etyką seksualną, czy wreszcie znaczenia wpływu mobilności i migracji ze wsi do miast, zarówno w rozwoju tych ostatnich, ale też i w życiu samej ludności chłopskiej.

Profesor dodaje, że badacze chcą np. zrewidować dość powszechne przekonanie, że chłop był tak mocno przypisany, przywiązany do ziemi, że wręcz nie miał skłonności do zmiany miejsca swojego pobytu. Z badań ostatnich lat dowiadujemy się o działaniu całych sieci migracyjnych, o mobilności chłopów nie tylko w obrębie dość rozległych wówczas parafii, między wsiami, ale również o pokonywaniu dużych dystansów do miast i trwałych przesiedleń.

Prof. Cezary Kuklo przypomina też, że w ostatnich latach zrealizowanych zostało wiele nowych badań dotyczących funkcjonowania chłopskich rodzin i gospodarstw, także chłopskiej etyki seksualnej, ich honoru, a historycy dysponują wiedzą, która nie była dostępna 50 czy 60 lat temu. Zapowiada, że podstawą prac nad nową syntezą będą źródła historyczne, ich krytyczna analiza i wyprowadzanie wniosków.

Realizacja projektu potrwa 3 lata. Redaktorami tomu będą historycy z Uniwersytetu w Białymstoku: prof. Cezary Kuklo, dr hab. Guzowski prof. UwB oraz dr Radosław Poniat. Cały zespół będzie liczył 21 historyków z całej Polski (m.in. UAM, UJ, UW, UKSW, UP im KEN w Krakowie, UMCS, IH PAN). Jak podkreśla kierownik przedsięwzięcia, w prace projektowe zostaną zaangażowani nie tylko historycy ze znaczącym dorobkiem i doświadczeniem, ale także młodsi badacze, dla których będzie to dodatkowa okazja do szlifowania warsztatu metodologicznego i rozwoju zainteresowań badawczych.

W ocenie prof. Cezarego Kukli pierwsze przemyślenia i wnioski z prac realizowanych w ramach projektu najprawdopodobniej zostaną zaprezentowane już w dyskusjach panelowych podczas planowanego na jesień 2024 r. Zjazdu Historyków Polskich, jaki odbędzie się w Białymstoku.