Żydzi z Hajnówki, Bielska Podlaskiego, Kleszczel. Wspomienie o Shoah

Artur Cyruk jest wychowawcą w hajnowskim Areszcie Śledczym. Od wielu lat realizuje program Atlantyda, w ramach którego zostało uporządkowanych wiele cmentarzy. Podczas spotkania w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Hajnówce pokazał 127 slajdów, głównie cmentarzy żydowskich. Większość starych nekropolii jest w kiepskim stanie.

- Taki jest świat. Nie ma się co łudzić, że wszystko będzie ładnie - mówi Artur Cyruk. - Mam takie podejście, że gdy jestem na cmentarzu i zobaczę dwa papierki, to je podniosę i jest o dwa papierki mniej. Ktoś może powiedzieć, co ty możesz zrobić? A ja podniosę te dwa papierki i nie będzie tych dwóch papierków. Już to zrobiłem i to dużo. Gdyby tak więcej ludzi myślało, cały świat wyglądałby lepiej.
Program Atlantyda Artur Cyruk realizuje wraz ze skazanymi, którzy przebywają w Areszcie Śledczym w Hajnówce. Małą grupą jeżdżą na cmentarze. Sprzątają nekropolie różnych wyznań m.in. cmentarz unicki w Dubinach, prawosławny w Werstoku, kilka cmentarzy żydowskich.
Największym źródłem jeśli chodzi o historię Żydów, szczególnie w małych miasteczkach, są tzw. "księgi pamięci". Kiedy garstka ocalałych Żydów wracała po Shoah do miejsca swojego zamieszkania sprzed wojny, organizowała się w małe grupki i spisywała wspomnienia.

- Każdy Żyd, który wracał, miał obowiązek wziąć kartkę papieru, długopis i spisać to, co pamięta. To zostało zebrane, znajduje się w Izraelu - wyjaśnia Artur Cyruk. - W tej chwili, prawie wszystkie księgi pamięci są udostępnione w internecie. Z tym, że część jest pisana po hebrajsku, część zapisów jest w jidysz. Teraz trwa duża akcja tłumaczenia na język angielski i na języki narodowe z miejsc, gdzie były tworzone. Podejrzewam, że jest gdzieś również księga pamięci Hajnówki i warto byłoby do niej dotrzeć.

Z naszych terenów, po polsku, w formie książkowej, ukazała się księga pamięci Ostrołęki. - To są nieocenione rzeczy, bo wspomnienia takie nasze, np. "pamiętam, że w tym domu mieszkał Jakub, który strzygł, obok niego była lodziarnia. Były bardzo dobre lody". To nie są jakieś dane statystyczne, ale żywa historia - mówi Artur Cyruk.

22 czerwca 1941 roku w dniu napaści niemieckich okupantów na Związek Radziecki żydowska ludność miasteczka Kleszczele, województwo białostockie, liczyła 700 osób. Ponieważ wspomniane miasteczko Kleszczele znajdowało się niedaleko, ok. 35 km, od dawnej granicy sowiecko-niemieckiej, tj. rzeki Bug, nie było możliwości ewakuacji nas, Żydów, i na drugi dzień po napaści, tj. 23 czerwca, niemieccy bandyci wdarli się do miasteczka. Panika wśród ludności żydowskiej była ogromna. Nie wiadomo było gdzie się chować.(...). Do wiosny 1942 roku Żydzi mieszkają w swoich własnych domach, ale każdy żydowski dom oznaczony jest znakiem hańby. Jednocześnie zabrania się Żydom mieszkać pod jednym dachem z chrześcijanami.

W końcu maja żydowska ludność zostaje zamknięta w getcie, które obejmowało około 30 domów (...).W nocy z 1 na 2 listopada nasze getto otacza gestapo, tak jak inne getta w okolicy. Żydów trzymano tak przez cztery dni. 5 listopada przyprowadzono do Kleszczelów jeszcze 1000 Żydów z sąsiedniego miasteczka Milejczyce oraz ze stacji Nurzec. 6 listopada 1942 roku, o 6 rano, wszyscy Żydzi zostają sprowadzeni do stacji Kleszczele, jadą transportem do Białegostoku, a stamtąd do Treblinki. Spośród całej ludności żydowskiej miasteczka Kleszczele uratowały się cztery osoby: Bursztajn Simche, Waserman Zalmen, Białostocki Josl, Kleszczel[ski] Icchok. Bielsk Podlaski. 30.08.45, Bursztajn Simche. Tłumaczenie z jidysz: Aleksandra Geller.