Zapomniana fabryka Tryllingów

Pierwotnie plac, na którym na początku XX w. stanął omawiany gmach fabryczny, położony był poza najstarszymi granicami działek wytyczonych w połowie XVIII w. na terenie przedmieścia Nowolipie. Od początków XVI stulecia stanowił on część składową areału rozciągającego się na północ od posesji ulicy Lipowej i stanowiącego uposażenie parafii rzymskokatolickiej w Białymstoku. Majątek kościelny w tej części miasta został wystawiony przez Rządzący Senat na publiczną licytację, która odbyła się w dniach 7-8 i 12-13 czerwca 1904 r.

Niewątpliwie sprzedaż niezagospodarowanych działek kościoła parafialnego w śródmieściu stanowiła doskonałą okazję do rozszerzenia granic wąskich i gęsto zabudowanych posesji przy ul. Lipowej. Znaczną część ziemi kościelnej, podzielonej na ponad dwadzieścia mniejszych działek, kupił Konstanty Łuszczewski. Z okazji skorzystali także posiadacze sąsiednich nieruchomości, w tym Owsiej Trilling, właściciel wspomnianych wyżej nieruchomości przy ul. Lipowej 24 i 26. Na nabytych przed 1863 r. posesjach ojciec Owsieja, Izrael Trylling, wzniósł szereg okazałych budynków, w tym narożną kamienicę przy skrzyżowaniu ulic Nowy Świat i Lipowej oraz szereg gmachów produkcyjno-magazynowych na potrzeby cieszącej się renomą fabryki koców. Nieruchomość przy ul. Nowy Świat 1 powstała z połączenia dwóch sąsiadujących ze sobą działek, nabytych przez Owsieja Trillinga w latach 1904-1907. Pierwszego zakupu dokonał w trakcie opisanej już licytacji z czerwca 1904 r. Natomiast drugą transakcję zawarł w 1907 r. z Konstantym Łuszczewskim. Należy odnotować, że Trylling przeprowadził ją wraz ze swoim nowym wspólnikiem, Wolfem Altmanem. Dnia 26 maja 1907 r. Trylling odsprzedał mu 1/3 praw własności do całej nieruchomości.

Owsieja Tryllinga i Wolfa Altmana, tworzących spółkę firmową produkującą sukno, należy uznać za właściwych budowniczych omawianego budynku fabrycznego. Wznieśli go z pewnością na potrzeby prowadzonego przedsiębiorstwa, rozszerzając wytwórczość i koncentrując ją w jednym wspólnym gmachu. Nie wiadomo kiedy dokładnie wspólnicy wymurowali omawianą fabrykę, ale na podstawie opisanych wyżej dokumentów własnościowych należy stwierdzić, że prace musiały rozpocząć się najwcześniej w połowie 1907 r. Po raz pierwszy fakt jej istnienia został odnotowany w spisie białostockich przedsiębiorstw z 1913 r. (oddającego stan na koniec 1912 r.). Wśród fabryk sukienniczych wymieniono spółkę "Trylling i Altman", której siedziba mieściła się w domu Tryllinga przy ul. Komitetowej - drogi otwartej kilka lat wcześniej i biegnącej bezpośrednio przy gmachu. Na tej podstawie możemy datować inwestycję Tryllinga i Altmana na lata 1907-1912.

Początkowo budynek był czterokondygnacyjny. Wzniesiono go na rzucie wydłużonego prostokąta, wypełniającego całą szerokość posesji. Dojazd do gmachu był możliwy od ul. Nowy Świat, poprzez wąską drogę położoną między działką przy ul. Lipowej 24 a Nowy Świat 1. Elewacje miały prosty wystrój, o detalu architektonicznym modelowanym jedynie przy pomocy żółtej cegły.

Firma Tryllinga i Altmana funkcjonowała nadal w 1914 r., zaprzestała jednak swej działalności po 1919 r., a Owsiej vel Oswald Trilling pracował przez kolejne lata samodzielnie. Przedsiębiorstwo pod firmą "Oswald Trilling i Syn, spółka firmowa" przy ul. Lipowej 24 zarejestrowano już w 1920 r. Cztery lata później przekształcono je w spółkę akcyjną "Białostocka fabryka kołder i sukna - Oswald Trilling i Syn S.A.". Wreszcie w 1931 r. spółka zmieniła nazwę na "Białostocką Fabrykę Kołder i Sukna, Oswald Trilling i Syn S.A." Z kolei w 1933 r. w budynku tym zainstalowano firmę pod nazwą "Efte - fabryka tekstylna, spółka z o. o.", zajmująca się prowadzeniem przędzalni, tkalni i szarparni, której współwłaścicielem był Roman, urodzony w 1902 r. syn Owsieja Trillinga i jego żony Sory Arkin.

Przedsiębiorstwa rodzinne Tryllingów pracowały nieprzerwanie do wybuchu II wojny światowej. W 1940 r. zostały upaństwowione przez władze sowieckie. Natomiast w lipcu 1941 r. omawianą działkę włączono w obszar żydowskiego getta. Możliwe, że gmach fabryczny użytkowano aż do 1944 r. W ostatnich chwilach wojny w Białymstoku budynek spalono i znacznie uszkodzono. Później ruinę przyporządkowano najpierw do ul. Nowy Świat 3, a później do numeru 1. W czasie odbudowy dawną fabrykę pomniejszono o jedną kondygnację, ściany otynkowano, opracowując na nowo detale i wykonano nowy dach. Dziś to jedyny świadek zapomnianego już imperium włókienniczego rodu Tryllingów.