Tomasz Stańko nie żyje. Rak pokonał legendę jazzu. Miał 76 lat, grał z Komedą, nagrywał dla ECM

Tomasz Stańko nie żyje. Wybitny muzyk jazzowy miał 76 lat. Zmarł na raka nad ranem 29 lipca 2018 w Szpitalu Onkologicznym w Warszawie.

O jego śmierci poinformowała córka artysty oraz saksofonista Piotr Baron. "Dziś rano umarł jeden z Ojców Założycieli polskiego jazzu" - napisał.

Tomasz Stańko grał z Krzysztofem Komedą, stworzył podwaliny polskiego nowoczesnego jazzu. Grał też muzykę filmową. Wystarczy sięgnąć po płytę "Pożegnanie z Marią" i dziesiątki innych.

W ostatnich latach dzielił życie pomiędzy Nowy Jork i Warszawę. Koncertował na całym świecie. Nagrywał dla legendarnej niemieckiej wytwórni ECM.

Jego trąbka brzmi w nagraniu Maanamu z Korą na płycie "O!"

Czytaj: Kora nie żyje. Olga Jackowska z zespołu Maanam zmarła w domu

Tak grał Tomasz Stańko w Białystoku w 2009 roku.

Był urodzonym gawędziarzem:

Czytaj: Tomasz Stańko: Trąbka jest jak imbir w sushi

Syn Józefa, prawnika i Eleonory z domu Jakubiec, nauczycielki. Edukację muzyczną rozpoczął w 1949, w podstawowej Krakowskiej Szkole Muzycznej, w klasie skrzypiec. W latach 1957–1964 uczęszczał do III Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Kochanowskiego w Krakowie. Od 1959 uczył się też w II Liceum im. Króla Jana III Sobieskiego oraz Państwowej Średniej Szkole Muzycznej, w klasie trąbki. W 1964 rozpoczął studia w Akademii Muzycznej w Krakowie, na Wydziale Instrumentalnym, w klasie trąbki, pod kierunkiem prof. Ludwika Lutaka. W 1969 obronił pracę dyplomową.

Młodzieńcze plany o karierze plastyka (Stańko dużo rysował i malował) uległy zmianie po pierwszych doświadczeniach jazzu na żywo – koncercie Dave’a Brubecka w 1958 roku w krakowskiej Rotundzie. Stańko stał się częstym gościem krakowskiego klubu jazzowego Helikon, biorąc udział w jazzowych jamach. Tam poznał pianistę Adama Makowicza, z którym – jesienią 1962 – postanowił założyć zespół Jazz Darings, do którego zaprosili jeszcze Jacka Ostaszewskiego (kontrabas) i Wiktora Perelemuttera (perkusja). Zespół szybko został doceniony: wygrał Konkurs Amatorskich Zespołów Jazzowych Polski Południowej, a Tomasz Stańko – kategorię instrumentalistów. Sukces spowodował jednak zmianę składu – Makowicz odszedł do zespołu Andrzeja Kurylewicza. Stańko, inspirowany kwartetem Ornette’a Colemana, zrezygnował z fortepianu i w 1963 uzupełnia skład o grającego na saksofonie tenorowym Janusza Muniaka. Jazz Darings został uznany przez Joachima-Ernsta Berendta za jedną z pierwszych formacji freejazzowych w Europie.

Rozwój kariery – współpraca z Komedą
W latach 1963–1967 kariera Stańki przyspieszyła. W tym czasie koncertował z Jazz Darings, jednocześnie współpracował i towarzyszył na scenie znanym składom i osobowościom polskiej sceny jazzowej, takim jak Michał Urbaniak czy Andrzej Trzaskowski. W roku 1963 rozpoczął się ważny dla Stańki okres współpracy z Krzysztofem Komedą: Stańko zadebiutował z nowym kwintetem Komedy na Jazz Jamboree '63.

Od roku 1964 Trzaskowski zapraszał Stańkę na zagraniczne koncerty swojego kwintetu (w Belgii i krajach skandynawskich). W tym samym roku trębacz dwukrotnie grał na Jazz Jamboree: z Trzaskowskim i Komedą. Pod koniec 1965 powstał album Komedy Astigmatic, z udziałem Tomasza Stańki. W 1967 powtórzył się podwójny występ na Jazz Jamboree: Stańko koncertował z grupą Krzysztofa Komedy, ale i z własnym kwartetem, w którym grał z Januszem Muniakiem (saksofon tenorowy), Janem Gonciarczykiem (kontrabas) i Januszem Stefańskim (perkusja).

Stańko jako lider – lata 70.

Na początku 1968 Komeda wyjechał do Stanów Zjednoczonych, a Stańko działał jako lider zespołu, który powiększył się o skrzypka i saksofonistę altowego Zbigniewa Seiferta. Na Jazz Jamboree '68 zaprezentował już Tomasz Stańko Quintet, który szybko zdobywał uznanie i sławę. Najpierw w Polsce, a po debiucie na scenie międzynarodowej – występie na berlińskim festiwalu Berliner Jazztage’70 – był rozpoznawany także w Niemczech i reszcie Europy. Po odejściu Gonciarczyka basistą grupy został w 1969 roku Bronisław Suchanek i od tego czasu – aż do zakończenia działalności w roku 1973 – skład kwintetu nie uległ już zmianie. Muzyka tworzona przez kwintet Tomasza Stańki zarejestrowana została na trzech płytach: nagranej w Polsce Music for K (1970) oraz Jazz Message from Poland (1972) i Purple Sun (1973), które powstały w Niemczech.

„Zespół ten do dziś uważany jest za jeden z kamieni milowych rozwoju sztuki i kultury jazzu w Polsce i Europie”.

W roku 1970 Stańko dołączył do Globe Unity Orchestra Alexandra von Schlippenbacha co, z uwagi na skład grupy, skutkowało nawiązaniem bezpośrednich kontaktów z czołowymi przedstawicielami europejskiej awangardowej sceny jazzowej. 1971 to rok zaznaczony współpracą z Krzysztofem Pendereckim i Donem Cherrym, których kompozycje wykonywane były podczas Donaueschingen Music Festival.

W latach 70. największe znaczenie dla kariery Stańki miała współpraca z fińskim perkusistą Edwardem Vesalą. Począwszy od roku 1974 aż do początku lat osiemdziesiątych, Vesala był nie tylko partnerem twórczym, ale i przyjacielem Stańki. Wspólnie utworzyli szereg różnych formacji i koncertowali w Europie. W 1975 roku kwartet Stańki, Vessala, Tomasz Szukalski i Dave Holland nagrał album Balladyna. Był to pierwszy autorski album Stańki, a jednocześnie pierwszy album polskiego muzyka wydany przez cenioną wytwórnię ECM. Balladyna była początkiem całej serii płyt nagranych przez powyższy kwartet dla ECM. Dokumentowały one nowe kierunki rozwoju zespołu: odkrywanie i wykorzystywanie możliwości tak specyficznej formy jak freejazzowa ballada, której bazą były surowe, szorstkie dźwięki trąbki Stańki.

Lata 80.

W latach osiemdziesiątych Stańko improwizował, uczestnicząc w wielu różnych projektach. Wraz z Edwardem Vesalą wyjechał do Indii, aby zagrać we wnętrzu, które daje niespotykany pogłos: w Taj Mahal. Także w towarzystwie Vesali spotykał się z Chico Freemanem i Howardem Johnsonem w Nowym Jorku. Sporo pracował z Cecilem Taylorem w formacjach big-bandowych. W roku 1981, na zaproszenie Gary’ego Peacocka, uczestniczył w nagraniu jego albumu Voice from the Past – Paradigm (ECM). Równocześnie prowadził kilka własnych grup. W 1983 roku założył zespół C.O.C.X. w składzie: Stańko, Antymos Apostolis, Vitold Rek, José Antonio Torres i nagrał album pod tym samym tytułem. W 1984 roku powstał album Lady Go…, na którym towarzyszyli mu Antymos Apostolis, Vitold Rek i Tomasz Hołuj. W tym samym roku rozpoczął pracę nad projektem Witkacy Peyotl. Album pod tym tytułem ukazał się w roku 1987.

Tomasz Stańko: Lubię pracować z młodymi ludźmi

Źródło: Dzień Dobry TVN

W 1985 roku powstał jeden z najbardziej nowatorskich składów Stańki: Freelectronic. Formacja wyprzedzała swoje czasy w wykorzystaniu nowych technologii i elektroakustycznych rozwiązań w swojej twórczości. Oprócz trębacza zespół tworzyli: Witold Rek, Janusz Skowron i Tadeusz Sudnik. Koncertowali w Polsce i w Europie. W 1987 roku grali na Montreaux Jazz Festival, w 1988 – na festiwalu Le Mans we Francji. W 1988 koncert z Montreaux został wydany na płycie Switzerland.

Lata 90.

Początek lat dziewięćdziesiątych to projekty Tales for a Girl, 12, and a Shaky Chica i Bluish, album nagrany w trio z Arildem Andersenem i Jonem Christensenem. W roku 1993 powstał międzynarodowy kwartet: Stańko, Bobo Stenson, Anders Jormin, Tony Oxley. W tym samym roku zespół nagrywa album Bosonossa and Other Ballads.

W latach 90. Stańko współpracował intensywnie z firmą ECM. W 1994 nagrał album Matka Joanna, a w 1997 Leosia. Prawdziwym przebojem stała się w 1997 jego kolejna płyta: Litania, zawierająca kompozycje Krzysztofa Komedy. Sukcesem były także koncertowe wykonania utworów z Litanii podczas różnych występów festiwalowych. W 1998 producent ECM, Manfred Eicher, zorganizował sesję From the Green Hill, zespół-projekt którym kierował Stańko, a który zgromadził gwiazdy wytwórni. W nagraniach uczestniczyli Dino Saluzzi, John Surman, Michelle Makarski, Anders Jormin i Jon Christensen. Większość kompozycji zarejestrowanych na płycie to utwory Tomasza Stańki. Album otrzymał Nagrodę Krytyków Niemieckich (Deutscher Schallplattenpreis) – został uznany „Płytą roku 2000”.

W roku 1994 Stańko realizował również nagrania dla potrzeb filmu i teatru. Zaprosił wtedy na sesje pianistę Marcina Wasilewskiego, basistę Sławomira Kurkiewicza i perkusistę Michała Miśkiewicza. Rezultatem było powstanie kwartetu, który w 2001 roku nagrał dla ECM album Soul of Things. Płyta ukazała się w roku 2002, a zawartą na niej muzykę uznano za modelowy wzorzec stylu i niepowtarzalnego, mrocznego i intensywnego, brzmienia trąbki Tomasza Stańki.
Lata 2000

Stańko wkroczył w XXI wiek jako jedna z flagowych osobowości ECM. Nie ograniczyło to jednak jego skłonności do poszukiwań, nowych formacji i brzmień. Te lata to czas intensywnego koncertowania z kwartetem po obu stronach Atlantyku. Wspólne trasy i spędzone razem godziny sprawiły, że zespół wypracował własny język komunikacji muzycznej. Słychać to na nagranym w 2004 roku albumie Suspended Night (ECM), gdzie zżyty i zgrany kwartet odważnie improwizował. Billboard Magazine odnotował wtedy Suspended Night jako jeden z najlepiej sprzedających się albumów jazzowych na rynku amerykańskim[potrzebny przypis]. Rozgłos ten wykorzystała ECM, wydając antologię nagrań Stańki sprzed Soul of Things: w serii „Rarum/Selected Recordings” jako Volume XVII ukazał się przegląd jego dorobku. W komentarzu zamieszczonym na płycie, Stańko określił uniwersalnego ducha swych kompozycji oraz zakres ich ekspresji: „Od chaosu ku ładowi, od furii do liryzmu”.

Zmiany, jakie w ciągu 10 lat współpracy z wytwórnią ECM nastąpiły w muzyce Stańki, opisał Stephen Graham z brytyjskiego magazynu „Jazzwise”, omawiając album Suspended Nights: „He has managed to make his music more accessible without removing the grit and verve that has always been his trademark. And so it is with this his latest disc for ECM and the second with his regular working Polish band (...)It's a strong group characterized by Wasilewski's ringing impressionistic style influenced by Bill Evans and even more than on Soul of Things, the group's last outing together, Kurkiewicz's carefully executed bass figure make his presence felt and anchor the strong melodies that Stanko provides”.
Tomasz Stańko, 2006

W 2005 roku kwartet nagrał płytę Lontano (album ukazał się w 2006 nakładem ECM). W 2005 roku zespół odbył też pierwszą trasę po Azji i Australii.

Od lat 2000. Stańko jest regularnie notowany w ankiecie magazynu „DownBeat”, w pierwszej dziesiątce najlepszych trębaczy na świecie (w 2013 było to miejsce 7.).

W 2003 roku został laureatem przyznanej po raz pierwszy Europejskiej Nagrody Jazzowej (European Jazz Prize), przyznawanej przez austriackie władze państwowe i miasto Wiedeń. W 2004 otrzymał wysokie polskie odznaczenie państwowe: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

W 2005 roku skomponował i nagrał muzykę dla Muzeum Powstania Warszawskiego (Wolność w sierpniu, wydana na CD w 2006). Druga połowa pierwszej dekady lat 2000. to czas poszukiwań i nowych składów, czas nowej młodości w karierze Stańki: rozdział eksperymentów, tworzenia nowych projektów, poszukiwania i próbowania nowych brzmień. W wyniku tych doświadczeń, w 2007 zaczyna formować się nowy zespół, skandynawski kwintet w składzie: Alexi Tuomarila, Jakob Bro, Aders Christensen i Olavi Louhivuori, z którymi w 2009 Stańko nagrał album Dark Eyes (ECM).
Nowy Jork i Wisława

Koniec pierwszej dekady XXI wieku to początek okresu nowojorskiego w życiu trębacza. Formalnym otwarciem tego rozdziału jest zamieszkanie na Manhattanie oraz regularne koncerty w nowojorskich salach i klubach, takich jak Birdland(ang.), Jazz Standard i Merking Hall. Stańko korzystał z okazji do spotkań z tamtejszymi muzykami oraz chłonął nowe idee i bogactwo brzmień. Kariera i muzyka Stańki nabrały tempa. Spontanicznie powstawały nowe projekty, m.in. z Lee Konitzem, Craigiem Tabornem, Thomasem Morganem, Geraldem Cleaverem, Chrisem Potterem i innymi. Zawiązała się idea New York Quartet, który – przechodząc przez fazy różnych wcieleń – ostatecznie sformował się w 2012 roku.

W jednym z wywiadów Stańko tak mówił o wpływie Nowego Jorku na swoją muzykę: „Generalnie to moja własna aktywność, wrażliwość tworzy dźwięki. Ale w Nowym Jorku łatwo znaleźć inspirację. Na Ziemi zawsze był jakiś punkt centralny – starożytne Ur, Babilon, Ateny, Rzym czy Aleksandria. Nowy Jork jest punktem centralnym dzisiejszego świata, gdzie Chiny i inne kultury wschodnie spotykają się z afrykańskimi, wszystko się w tym tyglu przewraca. To miasto wibruje, tętni, a człowiek automatycznie czuje w sobie większą energię”.

W 2010 ukazała się w Polsce autobiografia artysty, Desperado, zapis wieloczęściowego wywiadu przeprowadzonego przez Rafała Księżyka.

W 2011 Instytut Smithsona wydał sześciopłytową kompilację Jazz: The Smithsonian Anthology, odzwierciedlenie historii jazzu. Najstarsze, pierwsze nagranie antologii pochodzi z 1917, ostatnie z 2003. Jest to utwór Tomasza Stańki: Suspended Night Variation VIII. Stańko jest jednym z niewielu Europejczyków wyróżnionych umieszczeniem w tym wydawnictwie. W 2011 prezydent RP Bronisław Komorowski odznaczył Tomasza Stańkę Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

Druga dekada XXI wieku to nowy, poetycki projekt Stańki. Jego początki sięgają roku 2009, kiedy to Jerzy Illg, redaktor naczelny Wydawnictwa Znak, zaprosił go na jeden z ostatnich wieczorów poetyckich Wisławy Szymborskiej. Podczas spotkania w Operze Krakowskiej poetka czytała swoje utwory, a Stańko grał, splatając słowa z muzyką. Płyta z nagraniem z tego koncertu została dołączona do kolejnego wydania tomiku wierszy poetki pt. Tutaj (2012). Wydarzenie to stało się początkiem nowego etapu w karierze trębacza. Nowe kompozycje Stańki inspirowane były wierszami Szymborskiej, np. „Tutaj – Here”, „Assassins”, „Mikrokosmos”, „Metafizyka”. Utwory „Faces” i „A Shaggy Vandal” (są to zapożyczenia z wiersza Szymborskiej „Myśli nawiedzające mnie na ruchliwych ulicach”). „Lekturze słów Wisławy Szymborskiej zawdzięczam wiele pomysłów i inspiracji. Spotkania z Nią i współgranie z Jej poezją nadały rozmach także i tej muzyce, którą chciałbym z szacunkiem dedykować Jej pamięci.” – napisał Stańko w książeczce wydanego na początku 2013 podwójnego albumu Wisława (ECM), nagranego z Thomasem Morganem, Geraldem Cleaverem i Davidem Virellesem.

14 stycznia 2014 Tomasz Stańko otrzymał „Paszport Polityki” jako kreator kultury. Tego samego dnia, w Paryżu, Akademia Jazzu – l’Académie du jazz – pod przewodnictwem François Lacharme, przyznała mu Prix du Musicien Européen – Nagrodę Europejskiego Muzyka Roku – za obecne osiągnięcia i całokształt pracy.

15 stycznia 2014 otrzymał jedną z trzech honorowych nagród Preis der deutschen Schallplattenkritik (PdSK), przyznanych przez niezależne stowarzyszenie ponad 140. dziennikarzy muzycznych z Niemiec, Austrii i Szwajcarii.

Tomasz Stańko jest organizatorem i dyrektorem festiwalu Jazzowa Jesień w Bielsku-Białej.

Został członkiem honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego przed wyborami prezydenckimi w Polsce w 2015 roku.

W marcu 2018 w związku z zapaleniem płuc odwołane zostały jego kwietniowe koncerty. Artysta zmarł nad ranem 29 lipca 2018 w Szpitalu Onkologicznym w Warszawie.