Test wiedzy. Od carskiej kolei do powrotu Białegostoku do macierzy
Magistrala kolejowa z Warszawy do Petersburga, która przecinała Białystok, była idealnie prosta Pozostawiła na uboczu wiele wcześniej znanych miast i miasteczek...
Władze rosyjskie zainwestowały w kolej znaczne pieniądze. Dzięki temu można było transportować ogromne ilości towarów, wzrastał też ruch pasażerski. Przez Białystok przejeżdżał pociąg ekspresowy z Petersburga do Paryża i Nicei. Stacja Białystok dysponowała 8 torami postojowymi, rampami, parowozownią i pompami wodnymi. Dworzec kolejowy posiadał poczekalnie kilku klas i cenioną restaurację. W swej architekturze podobny był do dworców w Grodnie, Wilnie i Petersburgu.
W 1873 r. został oddany do użytku kolejny szlak kolejowy z Odessy przez Kijów - Brześć Litewski - Białystok - Grajewo - Ełk do Królewca. Linia ta miała spore znaczenie militarne i gospodarcze. Pociągi przewoziły zboże z Ukrainy do Prus Wschodnich. Następnie linię rozbudowano o nowe połączenia z Bielskiem Podlaskim i Hajnówką. Ważną dla rozwoju Białegostoku okazała się linia kolejowa Białystok - Wołkowysk - Baranowicze, która zapewniła transport towarów wyprodukowanych przez białostockie firmy włókiennicze do Moskwy i dalej w głąb Cesarstwa Rosyjskiego. Wybudowano także nową stację kolejową z dworcem Poleskim (obecnie Fabryczny). Białystok stał się ważnym węzłem kolejowym.
Białostoczanie korzystali również z połączeń drogowych. Coraz większą rolę odgrywała szosa Białystok - Warszawa, ze zmodernizowanym w 1905 r. dojazdem od Jeżewa przez Żółtki. Przebudowany został także Trakt Wileńsko-Brzeski. Zbudowano drogę Białystok - Wołkowysk - Baranowicze - Mińsk, która w Białymstoku rozpoczynała się Szosą Baranowicką.
W krajobrazie miasta pojawiły się fabryki z dymiącymi kominami i małe prymitywne zakłady rzemieślnicze. Szacuje się, iż w Białymstoku pod koniec XIX wieku było około 450 firm handlowych i jeszcze większa liczba sklepów przeróżnych branż. Kolorytu dodawały liczne i wszechobecne kramiki. Wiele osób handlowało przy warsztatach i domach, sprzedając towary z ręki. Pierwszy kantor bankierski pojawił się w 1872 r., a w roku następnym powstał w Białymstoku oddział Wileńskiego Banku Ziemskiego. Miasto zaczęto nazywać „Manchesterem Północy”. W ciągu półwiecza (1860-1910) liczba mieszkańców Białegostoku powiększyła się niemal czterokrotnie do około 82 tysięcy. Znaczną część mieszkańców stanowili Żydzi, którzy napływali do Białegostoku z okolic Brześcia, Wilna i Moskwy. Byli to przeważnie tzw. litwacy, wypędzeni przez cara z centralnych guberni Cesarstwa Rosyjskiego. W większości nie posiadali kapitału i wykształcenia, próbowali się utrzymywać z drobnego handlu i rzemiosła.
W latach siedemdziesiątych XIX wieku poszerzono granice administracyjne miasta poprzez włączenie Lasu Zwierzynieckiego, części wsi Piaski i tereny koło dworca kolejowego. Obszar Białegostoku wynosił wtedy około 10 km kwadratowych. Zasypano też stawy między ulicą Niemiecką (obecnie Kilińskiego) a pałacem Branickich, zniknął też staw między pałacem a rzeką Białą, co usprawniło komunikację. Na ulicach Białegostoku pojawiły się tramwaje konne, powstał park. W 1913 r. wybudowany został przez Francuskie Towarzystwo Akcyjne Ritz, jeden z najbardziej znanych białostockich hoteli.
W sierpniu 1915 r. do Białegostoku wkroczyły wojska niemieckie. Przed swym odejściem Rosjanie zniszczyli wieżę ciśnień, elektrownię, wysadzili w powietrze wiadukt nad torami kolejowymi, wywieźli fabryki i archiwalia. W mieście dał się odczuć brak żywności. Nowe władze eksploatowały ludność na potrzeby wojska. Uprawiały jednak dość liberalną politykę narodowościową. Pozwoliły na odbudowę szkolnictwa polskiego i na obchody rocznic narodowych, powstawały też różne stowarzyszenia.
W listopadzie 1918 r. Białystok ma krótko znalazł się w granicach odradzającego się państwa polskiego. W nocy z 11 na 12 listopada Centralny Komitet Narodowy Obwodu Białostockiego podpisał umowę z niemiecką Radą Żołnierską o przejęciu miasta przez władze polskie. Żołnierzom niemieckim zagwarantowano bezpieczny wyjazd. Taka sytuacja nie trwała jednak długo. 19 listopada 1918 r. przedstawiciele Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego zawarli w Brześciu tymczasowe porozumienie z Niemiecką Radą Żołnierską. Polacy zmuszeni byli zagwarantować przejazd wojskom niemieckim przez Białystok i Grajewo do Prus Wschodnich. Niemcy w zamian zrezygnowali z przejazdu przez centralną Polskę, w tym Warszawę.
Na początku 1919 r. Białystok nadal znajdował się pod wojskową okupacją niemiecką Naczelnego Dowództwa Wschodu zwanego Ober-Ostem. Pod koniec stycznia Centralny Komitet Narodowy Obwodu Białostockiego z Feliksem Filipowiczem na czele wystosował do Sejmu Ustawodawczego materiał, w którym przekonywał o polskości Ziemi Białostockiej, prosząc o jak najszybsze oswobodzenie miasta. Jednak możliwość przejęcia tych obszarów pojawiła się dopiero 5 lutego 1919 r., gdy w Białymstoku zawarto umowę polsko-niemiecką, a polskie oddziały wojskowe otrzymały zgodę na przemarsz przez niemiecką strefę okupacyjną, która ciągnęła się wzdłuż linii kolejowej: Kowel - Brześć nad Bugiem - Czeremcha - Białystok - Grajewo - Ełk. Mieszkańcy Białegostoku zostali poinformowani, iż od 19 lutego 1919 r. znajdą się w granicach odrodzonej Rzeczypospolitej. Powstał Tymczasowy Komitet Miejski, na czele którego stanął Józef Puchalski - doświadczony samorządowiec i patriota. Jego zadaniem było stopniowe przejmowanie władzy z rąk niemieckich. Miejscy urzędnicy zajęli budynek przy Warszawskiej 3, dzieląc go ze strażą ogniową i policją. Jedną z pierwszych decyzji prezydenta Józefa Karola Puchalskiego było rozpoczęcie remontu magistratu przy Warszawskiej 21. Władze samorządowe starały się zapewnić mieszkańcom zaopatrzenie w żywność i opał. W końcu czerwca TKM uchwalił nowe podatki. Na użytkownika wozu ciężarowego lub dorożki nałożono opłatę 30 marek. Tyle samo wymagano za posiadanie krowy utrzymywanej w granicach miasta. Podatek został także nałożony na posiadaczy koni, psów, rowerów, wszelkich szyldów handlowych, przemysłowych i zawodowych. TKM zwolnił od podatku za rowery strażaków i pocztowców białostockich. TKM wprowadził też płatną przepustkę na wywóz towarów z miasta. 17 kwietnia 1919 r.
Tymczasowy Komitet Miejski podjął decyzję o wprowadzaniu zmian nazw ulic z rosyjskich na polskie: Mieszczańską zamieniono na Elektryczną, Niemiecką na Kilińskiego, Moesowską na Krakowską, Nowo Niemiecką na Legionową, Brzeską i Puszkina na Adama Mickiewicza, Policyjną na Ogrodową, Aleksandrowską na Warszawską, Flakierską na Wesołą, Plac Bazarny na Rynek Kościuszki, Świński Rynek na Stary Rynek, Targ na Piaskach na Rynek Sienny. Jest to tylko kilka wybranych ulic, którym zmieniono nazwy.
Wybrana bibliografia
Kietliński Marek, Białostockie władze administracyjne w latach 1919-2013. Katalog wystawy, Białystok 2013.
Lechowski Andrzej, Białystok w latach 1919-1939, [w:] Historia Białegostoku. Redaktor naukowy Adam Czesław Dobroński, Białystok 2012.
Milewski Jan Jerzy, Z dziejów województwa białostockiego w okresie międzywojennym, Białystok 1999.
Zasady
Test wiedzy o Białymstoku
Do testu może przystąpić maksymalnie trzysta osób (taka jest pojemność sali kina Forum). Udział w nim może wziąć każdy, za wyjątkiem osób zawodowo zajmujących się historią lokalną (np. przewodników, nauczycieli, pracowników instytucji naukowych i kulturalnych). W historyczne szranki mogą stanąć również osoby niepełnoletnie pod warunkiem, że przedstawią zgodę opiekunów. Jeśli kilka osób uzyska taką samą liczbę punktów, organizatorzy przewidzieli dogrywkę. Zwycięzcy otrzymają nagrody pieniężne: 3 tys. zł za pierwsze miejsce, 2 tys. zł za drugie i 1 tys. zł za trzecie. Start 19 lutego 2017 r. o godz. 17