Test Wiedzy o Historii Białegostoku. Od schyłku epoki Wiesława do wielkich dożynek Edwarda

W1964 r. obchodzono w Białymstoku 20-lecie PRL. Odbyło się wiele okolicznościowych akademii, charakteryzujących się długimi przemówieniami ówczesnych decydentów. Podkreślano w nich, iż rosły szeregi PZPR (w grudniu 1964 r. do białostockiej organizacji partyjnej przynależało ponad 9 tys. osób). Aktywni byli członkowie Stronnictwa Demokratycznego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Działalność związków zawodowych, partii politycznych (PZPR, ZSL i SD) oraz innych organizacji społeczno-politycznych koordynował Front Jedności Narodu, który realizował cele polityczne PZPR i był jej podporządkowany. Trwały dyskusje nad programem obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego, które miały być sfinalizowane w 1966 r. Masową akcją był program „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie”. Białystok odwiedził Władysław Gomułka.

Kontrasty miasta

W styczniu 1965 r. dziennikarze „Gazety Białostockiej” i działacze Białostockiego Towarzystwa Kultury zredagowali jednodniówkę pod nazwą „Kontrasty”. Od 1969 r. stały się one miesięcznikiem (o nakładzie 3 tys. egzemplarzy) i pierwszym w historii województwa białostockiego pismem społeczno - kulturalnym. Twórcą i redaktorem naczelnym była Krystyna Marszałek. Natomiast pod redakcją Klemensa Krzyżagórskiego „Kontrasty” cieszyły się w Polsce renomą cenionego periodyku, w którym mistrzowsko rozwijał się reportaż. Ostatni numer „Kontrastów” ukazał się w sierpniu 1990 r. Wśród instytucji naukowo - badawczych ważną rolę odgrywało Muzeum Okręgowe w Białymstoku z wartościowym wydawnictwem „Rocznik Białostocki”, ukazującym się od 1961 r.

W połowie lat sześćdziesiątych Państwowy Teatr Dramatyczny im. A. Węgierki miał trzy sceny: dużą na ponad 800 widzów, kameralną dla 100 osób i objazdową, na których rocznie oglądało przedstawienia prawie 170 tys. osób. Znany był też drugi zawodowy teatr białostocki - Państwowy Teatr Lalek „Świerszcz”, wywodzący swą tradycję z Wojewódzkiego Teatru Kukiełkowego. Teatr posiadał własny zespół aktorski i techniczny. Otrzymał wiele prestiżowych nagród, cieniem na jego działalności kładł się jednak brak własnego budynku. Trzecim zawodowym zespołem artystycznym była Państwowa Orkiestra Symfoniczna. Montowano opery i operetki, aby chociaż częściowo zrekompensować braki w Białymstoku teatru muzycznego.

W końcu 1965 r. w Białymstoku funkcjonowały 33 restauracje, bary i kawiarnie. Sporą popularnością (także przyjezdnych) cieszyły się Domy Handlowe „Merkury” i „Sezam”. Prężnie działała Białostocka Spółdzielnia Spożywców „Społem”, która zdobywała czołowe miejsca w ogólnopolskim współzawodnictwie. Trwała lub rozpoczynała się budowa osiedli: „Północ II”, „Tysiąclecia”, „Przydworcowego”, na Antoniuku, przy ulicach Grottgera i Orzeszkowej.

Milenium chrztu

Od początku 1966 r. trwały przygotowania do głównych uroczystości milenijnych, zapoczątkowanych przez Kościół jeszcze w 1956 r. Białystok główne uroczystości milenijne świętował 19 i 20 listopada 1966 r. Obok Prymasa Wyszyńskiego zgromadziły one 36 biskupów. Obecni byli także przełożeni zakonu paulinów z Jasnej Góry, księży salezjanów z Łodzi, pijarów z Krakowa, franciszkanów z Niepokalanowa, przedstawiciele wyższych katolickich uczelni: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Przybyli też księża pochodzący z archidiecezji wileńskiej, którzy w ramach repatriacji byli zmuszeni wyjechać na Ziemie Odzyskane. Przybyłych powitał bp Adam Sawicki. Na placu katedralnym zgromadziło się ponad 5 tysięcy osób. Po powitalnych przemówieniach rozpoczęła się msza święta, której przewodniczył abp Karol Wojtyła. Kazanie wygłosił prymas Stefan Wyszyński. Po zakończeniu mszy abp Wojtyła odczytał tekst „Litanii Loterańskiej” i modlitwę „O Pani nasza”. Odśpiewano też Apel Jasnogórski. Do północy trwały nabożeństwa dla młodzieży, sióstr zakonnych, matek i ojców. Drugiego dnia na sumę pontyfikalną przybyło 25 tys. wiernych. Prymas podjął decyzję o odprawieniu mszy świętej na zewnątrz świątyni. W uroczystościach udział wzięli także wyznawcy Cerkwi Prawosławnej.

Aby ograniczyć oddziaływanie uroczystości kościelnych władze zorganizowały imprezy kulturalne i sportowe oraz zabawy. W kinach pojawiły się atrakcyjne filmy. Wprowadzono zakaz przewożenia osób na uroczystości kościelne pojazdami będącymi w posiadaniu instytucji i zakładów pracy, a PKS nie mógł organizować dodatkowych kursów. Z księżmi przeprowadzano rozmowy ostrzegawcze dotyczące budownictwa sakralnego, nielegalnych zbiórek pieniędzy i zbiorowych wyjazdów na uroczystości milenijne. Karano grzywnami osoby, które handlowały dewocjonaliami. Wszczęto także 33 postępowania karne wobec osób aktywnych, w tym przeciwko 6 księżom, ale kary aresztu nie zastosowano. Władze próbowały również blokować informacje o odbywających się uroczystościach religijnych.

Zmuszeni do emigracji

W marcu 1968 r. studenci Uniwersytetu Warszawskiego zorganizowali manifestację, która została brutalnie rozbita przez „aktyw robotniczy”, w rzeczywistości przez przebranych funkcjonariuszy Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej i MO. Wieści z Warszawy zaczęły oficjalnie docierać do Białegostoku dopiero od 13 marca 1968 r. za pośrednictwem „Gazety Białostockiej”. W następnych dniach w Białymstoku zorganizowano narady czołowego aktywu partyjnego, nakazano Komendzie Wojewódzkiej MO czujność. Pojawiły się ulotki i napisy na murach Akademii Medycznej popierające działania studentów w Warszawie. Reakcja władz uczelni wobec studentów nawołujących do solidarności z kolegami ze stolicy była ostra, przeprowadzono z nimi rozmowy ostrzegawcze. Pracownicy Wyższej Szkoły Inżynierskiej jako jedni z pierwszych w kraju wystosowali apel do pracowników nauki wyższych uczelni w Polsce o czynne przeciwstawianie się ekscesom. Apel podpisali wszyscy pracownicy naukowi.

Jedenastu studentów zostało przesłuchanych w Komendzie Wojewódzkiej MO. Ostatecznie wszyscy studenci pozostali na uczelni. Represje dotknęły natomiast profesora Jakuba Chlebowskiego, kierownika Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych AM. Za proizraelskie i proamerykańskie wypowiedzi został on zwolniony ze wszystkich funkcji społecznych. Komitet Wojewódzki PZPR wnioskował o usunięcie go i z funkcji kierownika Katedry. Profesor wyjechał do Izraela, gdzie kilka miesięcy później zginął w wypadku samochodowym. Władze szykanowały także Janusza Lesińskiego, kierownika katedry dermatologii, który również wyjechał z Białegostoku.

W lutym 1969 r. odbył się w Białymstoku I Ogólnopolski Festiwal Muzyki i Poezji pod patronatem ministra kultury i sztuki. Koncerty zgromadziły wielu wybitnych artystów, m. in. występowali tu: Jan Kulaszewicz, Jerzy Maksymiuk, Aleksander Bardini, Zbigniew Zapasiewicz, Tadeusz Gicgier, Wiesław Kazanecki, Tadeusz Masłowiecki, Anna Romantowska, Marek Kotkowski, Andrzej Karolak, Krzysztof Rau. Obok koncertów muzyków zawodowych z udziałem artystów o światowej sławie występowały zespoły folklorystyczne z Kurpi, Podlasia i innych regionów województwa. Zrealizowano siedem edycji tego festiwalu.

Strajki grudniowe

W grudniu 1970 r. Władysław Gomułka podjął decyzję o podwyżce cen żywności. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Obrony Narodowej otrzymały polecenia przygotowania się do ewentualnych działań pacyfikacyjnych. Podwyżki wywołały wzburzenie społeczne. 14 grudnia zastrajkowali robotnicy Stoczni Gdańskiej. Następnego dnia do strajkujących przyłączyły się kolejne zakłady, robotnicy wylegli na ulice, podpalono budynek Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Gdańsku. Milicja i wojsko użyły borni palnej, zginęło 8 osób. 17 grudnia wojsko strzelało do robotników, którzy przybyli do pracy w Stoczni Gdyńskiej. Walki przeniosły się do centrum Gdyni, tu zginęło 18 manifestantów.

W „Gazecie Białostockiej” ukazała się odezwa do mieszkańców Białostocczyzny nawołująca do zachowania spokoju. Ci, którzy słuchali Radia „Wolna Europa” wiedzieli już o tragicznych wydarzeniach na Wybrzeżu. W Białymstoku pojawiły się wzmocnione patrole Milicji Obywatelskiej. Obecność funkcjonariuszy szczególnie widoczna była przed bramami zakładów pracy. 17 grudnia 1970 r. w Białymstoku, mimo iż nie doszło do prób zorganizowania manifestacji ulicznych, władza czuła się niepewnie. Pododdziały Wojsk Obrony Wewnętrznej przejęły ochronę zespołu budynków Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Sądu i Prokuratury. Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej chroniona była przez funkcjonariuszy w hełmach, uzbrojonych w długą broń maszynową.

Następnego dnia zastrajkowała załoga białostockiej Fabryki Przyrządów i Uchwytów. Nie podjęło też pracy 78 pracowników nocnej zmiany w Hucie Szkła. Nazajutrz w mieście do strajku przyłączyły się Zakłady „Madro”, Fabryka Szkła Gospodarczego. Siły MO kilkakrotnie w ciągu dnia rozpraszały zbierające się „chuligańskie” grupki, próbujące wywołać ekscesy. W wielu zakładach pracy w Białymstoku kierownictwo zostało zobowiązane do wcześniejszego, niż podlegli im pracownicy, zajmowania swoich stanowisk pracy. Dyżury pełnili aktywiści, którzy mieli tłumić strajki w zarodku.

Największy strajk na Białostocczyźnie w grudniu 1970 r. wybuchł w Fabryce Przyrządów i Uchwytów w Białymstoku. Część załogi postanowiła wyjść z zakładu i zorganizować demonstrację przed Komitetem Wojewódzkim PZPR. Zakład był w tym czasie opanowany przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Ostatecznie załoga nie wyszła na ulicę. Zakład ruszył. Ludzie wiedzieli, że Gomułka 20 grudnia zrezygnował z funkcji I sekretarza PZPR a jego miejsce zajął Edward Gierek, który w lutym 1971 r. złożył wizytę w białostockich „Uchwytach”.

Sekretarz spoza miejscowego układu

Silniejszy wiatr odnowy powiał w Białymstoku w styczniu 1972 r., kiedy to ze stanowiskiem I sekretarza KW PZPR w Białymstoku pożegnał się Arkadiusz Łaszewicz. Na jego miejsce przybył z Warszawy Zdzisław Kurowski, wcześniej przewodniczący Związku Młodzieży Wiejskiej. Nowy sekretarz związany z tzw. „szkołą warszawską”, spoza układu miejscowego, wymienił partyjnych aparatczyków, zastępując ich często osobami z grona swoich znajomych. Zaczęło się tak zwane „przyspieszenie białostockie”. Aby wzmocnić propagandowo te tendencje, w KC PZPR podjęto decyzję, iż 2 września 1973 r. w Białymstoku odbędą się Centralne Krajowe Dożynki. Rozpoczęły się gorączkowe prace i porządkowanie miasta. Przebudowany został Rynek Sienny, do użytku oddano węzeł komunikacyjny przy zbiegu ulic Zwycięstwa, Hetmańskiej i Gagarina (obecnie Aleja „Solidarności”). Powstawały nowe pawilony i obiekty wystawowe, w tym „spodki” u podnóża wzgórza św. Rocha. Zmodernizowany został stadion „Gwardii”, rozpoczęto budowę amfiteatru. W trakcie wznoszenia był też Dom Handlowy „Centrum”. Na powierzchni 8 hektarów urządzono wystawę rolniczą. Gruntownie zmodernizowano drogę łączącą Białystok z Warszawą, wyrównując jej nawierzchnię i budując zatoczki dla autobusów. Doprowadzono do Białegostoku gazociąg z Wołkowyska, w plan miasta wpisał się Plac Zgromadzeń przy ulicy Jurowieckiej.

2 września 1973 r. do Białegostoku przybyli przedstawiciele najwyższych władz PRL z Edwardem Gierkiem, Henrykiem Jabłońskim i Piotrem Jaroszewiczem na czele. Starościną dożynek była pracownica PGR Gołdap II Wiera Martynowicz, zaś starostą Jan Jabłonowski, rolnik indywidualny ze wsi Jabłonowo - Wypychy w powiecie łapskim. W pokazach dożynkowych wystąpiło ponad 3,5 tys. uczestników, na trybunach zasiadło kilkanaście tysięcy osób.

Wykorzystałem w trakcie pisania tekstu:

Danilecki Tomasz, Społeczeństwo Polski północno - wschodniej wobec przełomu 1956 r.

„Biuletyn Historii Pogranicza” 2006, nr 7.

Dobroński Adam, Białystok. Historia miasta, Białystok 1998.

Sadowska Joanna, Białystok za Gomułki i Gierka (1956-1980), [w:] Historia Białegostoku. Redaktor Naukowy Adam Czesław Dobroński, Białystok 2012.

Od 11 grudnia w Magazynie „Porannego” publikujemy teksty o Białymstoku, przygotowane przez historyków, w których będą odpowiedzi na wiele pytań z testu.