Puszcza Białowieska jak kopalnia wiedzy

Właśnie w nim pojawiła się pierwsza naukowa wzmianka o Puszczy Białowieskiej. Autor w kilku zdaniach opisuje żubra i informuje, że zwierz ten mieszka w białowieskich lasach.

Od tego czasu minęły prawie trzy wieki. Teraz Puszcza Białowieska jest wielkim laboratorium naukowym. Naukowcy każdego roku prowadzą w niej kilkadziesiąt badań. Przyrodę białowieską badają nie tylko naukowcy z miejscowych placówek, ale także z innych ośrodków badawczych i polskich, i zagranicznych. Wróćmy jednak do początków badań w tym słynnym na świecie kompleksie leśnym. Kto następny po Gabrielu Rzączyńskim (1664-1737) poświęcał uwagę Białowieży?

W latach 1760-1762 Rzeczpospolitą odwiedził francuski przyrodnik i lekarz Jean-Etienne Guettard. W Puszczy Białowieskiej nie był, ale w zbiorach manuskryptów Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu zachował się jego interesujący rękopis pt. "Plantae quae reperiatur in saltu Bielowiesi" (Rośliny do odnalezienia w lasach Białowieży). Zawiera on listę nazw gatunków lub rodzajów roślin leczniczych i użytkowych.

Na kolejny, tym razem szerszy i dokładniejszy opis żubra i jego szkieletu, natrafiamy w dziele "Indigatores naturae opuscula varii argumentii, quae historiam animalium vegetabilium in Magno Ducatu Lithuanie, illustrare possunt" Jana Emanuela Giliberta, wydanym w 1781 roku w Wilnie.
W 1792 roku w Lyonie ukazała się zaś praca J. E. Giliberta pt. "Opuscula phytologica-zoologica", z rozdziałem "De Bove uro seu de Bisone Lithuanico", w którym uczony podał, co różni żubra od tura.
W 1826 roku naczelny nadleśny Królestwa Polskiego, baron Juliusz Brincken wydał dzieło po francusku pt. "Memoire descriptif sur la foret Imperiale de Białowieża, en Lithuanie". Oprócz dwóch osobnych rozdziałów o roślinach i zwierzętach, sporo uwagi poświęcił także topografii Puszczy i administracji leśnej. Swoją pracę zadedykował carowi Mikołajowi I, od którego otrzymał wiele zaszczytów (nominacji, orderów i drogich prezentów).

Brincken odwiedzał Puszczę Białowieską we wrześniu 1821 roku i w lutym 1823 roku. Jego praca jest pierwszą monografią Puszczy.

W 1829 roku "Dziennik Wileński" zamieścił pracę "O roślinach żubrom upodobanych, jakoteż innych w Puszczy Białowiezkiey", która nawiązywała do dzieła Brinckena. Napisał ją Stanisław Batys Gorski, wtedy mało znany asystent prof. Jana Wolfganga na Uniwersytecie Wileńskim, a później profesor Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, ceniony lekarz, przyrodnik i farmakognosta.

To właśnie dzięki tej pracy Batys Gorski wymieniany jest dzisiaj jako pierwszy polski badacz piszący o florze Puszczy Białowieskiej. W Puszczy był dwukrotnie. Po raz pierwszy w 1823 roku, jako 21-letni student medycyny Uniwersytetu Wileńskiego, a drugi w 1826 roku, po ukończeniu studiów.
Badając roślinność i porównując swoje spostrzeżenia z wiadomościami z pracy Brinckena, znalazł w niej wiele nieścisłości i skrupulatnie je wyliczył.

Zwrócił uwagę, że w Puszczy nie rośnie buk, lipa szerokolistna i klon polny, a dąb szypułkowy spotyka się częściej niż bezszypułkowy.

W uroczysku Cisówka, odnalazł jodłę, której Brincken nie widział. Podał gatunki roślin najczęściej zjadane przez żubry. Wymienił też 40 rzadszych gatunków roślin pominiętych przez Brinckena i wskazał na 10 gatunków, które ten niesłusznie zaliczył do dziko rosnących w Puszczy.

W 1826 roku w Puszczy Białowieskiej był także profesor zoologii Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego Feliks Paweł Jarocki. Chciał upolować dwa żubry dla gabinetu zoologicznego swej uczelni. Przy okazji zebrał sporo materiału, który przedstawił w pracy pt. "O Puszczy Białowieskiej i o celniejszych w niej zwierzętach..." (wydana w Warszawie w 1830 roku). Stała się ona podstawą referatu o żubrze i faunie Puszczy Białowieskiej, wygłoszonego na zjeździe niemieckich przyrodników w Hamburgu w 1830 roku. Jarocki napisał też kilka artykułów żubrze i turze.

W 1830 roku ukazała się w Wilnie praca Karola Edwarda Eichwalda pt. "Naturhistorische Skizze von Lithauen, Volhynien und Podolien...". Zawiera ona spis roślin Litwy, w tym m.in. Puszczy Białowieskiej, sporządzony wspólnie przez Batysa Gorskiego i jego profesora J. Wolfganga. Niestety, nazwisko Gorskiego wymieniono tylko drobnym drukiem w przypisach, a Wolfganga w ogóle pominięto.
U schyłku pierwszej połowy XIX wieku, w latach 1848 i 1849, Grodzieńskie odwiedził Edward Lindemann, który swoje obserwacje nad tamtejszą florą zamieścił w "Index plantarum quas in variis provinciis Rossiae hucusque invenit et observavit...", wydanym w 1860 roku. Podał tam m.in. gatunki z Puszczy Białowieskiej.

Taki był początek badań przyrodniczych w Puszczy Białowieskiej. Wznowione zostały one dopiero w końcu XIX wieku. Prawdziwy zaś rozkwit przeżywają dzisiaj.