O początkach klasztoru Sióstr Miłosierdzia

W czasie podnoszenia miasta z ruin po 1944 r., mimo zmiany ustroju, doskonale rozumiano konieczność odbudowy tych budynków oraz wkomponowania ich w tworzony od podstaw ład przestrzenny miasta. Większość z nich jest odbudowana, przebudowana lub usytuowana w nowych miejscach, tym niemniej decyzję o ich zachowaniu i utrzymaniu historycznego charakteru tej części miasta należy uznać za słuszną. Dziś chciałem zwrócić Państwa uwagę na historię jednego z tych świadków przeszłości - klasztoru Sióstr Miłosierdzia przy Rynku Kościuszki 5.

Jan Klemens Branicki w 1768 r., a więc na trzy lata przed śmiercią, dokonał dwóch ważnych fundacji charytatywnych, które na nowo organizowały opiekę nad biednymi mieszkańcami miasta. 27 lipca uposażył szpital należący do prowadzących od 1746 r. parafię katolicką Bartolomitów (czyli tzw. księży komunistów - in Communi Viventium), zaś 26 września podpisał akt erekcyjny klasztoru Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego a’ Paulo (Szarytki), które miały prowadzić drugi szpital przeznaczony dla 12 chorych.

Szpital parafialny od lat 60. XVIII w. mieścił się w murowanym, piętrowym budynku tuż przed wejściem na teren przykościelny - dziś kojarzonym jako siedziba dawnego kina Ton. Prace przy budowie gmachu trwały na pewno w 1763 r. i niedługo później był już gotowy. W dokumencie funduszowym z 27 lipca 1768 r. Branicki życzył sobie, aby w szpitalu stale przebywało „dziadów siedmiu y babów starych sześć”, utrzymywanych przez proboszcza z prowentów płynących z folwarku Wysoki Stok oraz arendy białostockiej. Warto wspomnieć, że był on kontynuacją pierwszego szpitala białostockiego, ufundowanego jeszcze przez Krzysztofa Wiesiołowskiego tuż po 1617 r. W najstarszym znanym tekście wizytacji parafii w 1633 r. opisano budynek szpitalny wraz z drewnianą kaplicą. Oba budynki usytuowane były naprzeciwko kościoła, w miejscu dziś zajmowanym przez klasztor Sióstr Miłosierdzia. Według słów wizytatora funkcję przyszpitalnej kaplicy pełniła najstarsza białostocka świątynia, którą Wiesiołowski przeniósł w to miejsce, gdy w 1617 r. zaczął budowę murowanego kościoła (czyli zachowanego do dziś „starego” kościoła farnego). Wyjaśnia to dlaczego w kolejnych stuleciach utrzymywano, że pierwsza świątynia parafialna Białegostoku stała w miejscu dziś zajmowanym przez klasztor. Drewniany budynek szpitala został zastąpiony ceglanym być może dopiero pod koniec XVII w. już po utworzeniu miasta przez Stefana Mikołaja Branickiego. Natomiast po kaplicy pozostał jedynie cmentarz, na którym grzebano zmarłych pensjonariuszy placówki.

Szpital przy klasztorze miał być drugą instytucją dającą opiekę i schronienie chorym mieszkańcom Białegostoku. Akt erekcyjny spisany 26 września 1768 r. poprzedziły co najmniej dwa lata przygotowań. W pierwszej kolejności należało wybrać lokalizację - fundator postanowił usytuować klasztor naprzeciw szpitala parafialnego i kościoła. Na drodze do urzeczywistnienia tego planu stały jednak poważne przeszkody. W tym miejscu w latach 60. XVIII w. znajdował się nadal stary szpital parafialny z przylegającym do niego cmentarzem, położony na gruntach kościelnych wyjętych spod władzy właściciela miasta.

Teren pod klasztor Branicki przejął od parafii już w 1766 r. 1 kwietnia tego roku do Białegostoku przybyła specjalna komisja, która rozmierzyła i opisała place stanowiące przedmiot wymiany. Właściciel miasta otrzymał m.in. teren pod klasztor, zaś proboszcz jako rekompensatę dodatkowe dochody z białostockiej arendy. Prace budowlane przy gmachu klasztoru zaczęły się niewątpliwie niedługo później. Może użyto do nich murów starego szpitala? W każdym razie budynek był gotowy w 1768 r. Późnobarokowy gmach był początkowo mniejszy niż obecnie i dopiero na początku XIX w. został poszerzony o dodatkowe skrzydło od zachodu. Branicki wyłącznie na swój koszt wyposażył klasztor, w tym mieszczącą się w nim infirmerię na 12 łóżek, aptekę oraz kaplicę, a także refektarz i mieszkania sióstr. Na terenie przyklasztornym zorganizował gospodarstwo z browarem oraz okazały ogród z altanką. Co ważne, uszanowano cmentarz, oddzielając go od założenia klasztornego i rynku murem, w który wkomponowano kolumnę z kamienną statuą Najświętszej Maryi Panny. Przy pracach nad założeniem klasztornym kierowano się zapewne projektem sporządzonym około 1767-1768 r. przez Józefa Turskiego. Zachował się on w Zbiorach Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego (patrz ilustracja). Do tak przygotowanego kompleksu w listopadzie 1769 r. przybyło pięć sióstr pracujących w Warszawie. Datę tę uwieczniono na granitowej płycie umieszczonej niegdyś nad wejściem do klasztoru. Na czele nowego zgromadzenia stanęła siostra Agnieszka Kłosowska. Odpowiednio uposażone i zaopatrzone siostry mogły rozpocząć ofiarną pracę na rzecz białostoczan. O dalszych dziejach klasztoru opowiem za tydzień.