Muzeum Ikon. Ikona - droga przez życie. Ikony Jerzego Nowosielskiego ze zbiorów Muzeum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (zdjęcia)

Od wirtualnego wernisażu podczas Nocy Muzeów 2020 rozpocznie swój żywot wystawa czasowa w Muzeum Ikon w Supraślu. Jej nazwa to "Ikona - droga przez życie. Ikony Jerzego Nowosielskiego ze zbiorów Muzeum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego".

Prezentacja obejmuje trzy spośród czterech prac Jerzego Nowosielskiego znajdujących się w zbiorach sztuki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego: Ikonę Chrystusa Pantokratora [ok.1958], Ikonę Matki Bożej Oranty [1961] oraz Ikonę św. Pawła [1962]. Czwarty wizerunek Przemienienie na Górze Tabor [1957] stanie się jednym z głównych tematów kolejnej wystawy, która zostanie otwarta po święcie Przemienienia Pańskiego w sierpniu 2020. Wszystkie prace pochodzą z wczesnego okresu, z końca lat 50. i początku 60. XX wieku. Widać w nich jednak już to, co na zawsze pozostało swoistym stygmatem prac artysty – cechy formalne ikony poddane są indywidualnej wrażliwości i odważnej interpretacji. Z dzisiejszej perspektywy prezentowane prace uważane są za niezwykle interesujące przykłady malarstwa sakralnego 2. połowy ubiegłego wieku.

W końcu lat 50. i na początku lat 60. XX w. Nowosielski współpracował z KUL, przygotował cykl wykładów poruszający zagadnienia z zakresu sztuki nowoczesnej. Ówcześnie na uczelni panowała atmosfera otwartości i zainteresowania sztuką współczesną. Uniwersytet związany był ze środowiskiem znanych krakowskich periodyków „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku”, z którymi malarz utrzymywał przyjacielskie relacje. Koło Naukowe Studentów Historii Sztuki KUL oraz działająca pod jego egidą grupa artystyczna „INOPS” zorganizowała w dniach 10–14 maja 1960 roku „Tydzień Sztuki Nowoczesnej”. Odbył się szereg seminariów, pokazów filmów, wykładów i wystaw, w których wzięli udział artyści, krytycy i teoretycy sztuki oraz publicyści. Nowosielski został zaproszony z odczytem „Czym jest nowoczesne malarstwo jako pewien typ aktywności ludzkiej w świecie współczesnym?”. Zbiory KUL w okresie tej ożywionej współpracy wzbogaciły się o trzy ikony krakowskiego malarza: Przemienienie na Górze Tabor [1957], Chrystusa Pantokratora i Matki Bożej Oranty. Muzeum otrzymało obrazy od artysty starającego się o zlecenie, na którym szczególnie mu zależało – pragnął wykonać polichromię w kościele uniwersyteckim pw. Św. Krzyża, według opracowanej przez siebie koncepcji ikonografii wnętrza. Do realizacji polichromii jednak nie doszło. [K. Czerni, „Projekt, zupełnie zresztą bezkompromisowy” – niezrealizowana polichromia Jerzego Nowosielskiego dla kościoła akademickiego KUL w Lublinie (1962). Wystawa prac z Galerii Starmach • KUL • 22 lutego – 9 marca 2015 r., s. 5–7]. Szczęśliwie zachowało się jedenaście projektów ikonografii wnętrza datowanych na rok 1962. Dziewięć spośród nich zostało zakupione do zbiorów Muzeum Lubelskiego, pozostałe dwa znajdują się w kolekcji prywatnej.

Przez prawie sześćdziesiąt lat – do roku 2017 sądzono, że w zbiorach Muzeum Uniwersyteckiego Historii KUL znajdują się trzy prace Nowosielskiego. W związku z jubileuszem 100-lecia KUL przypadającym w 2018 roku, podjęto decyzję o rozbudowie muzeum. Na czas prowadzenia prac remontowych dzieła Nowosielskiego w 2017 roku zostały wypożyczone Muzeum Lubelskiemu. W praktyce wypożyczane obiekty poddawane są oględzinom określającym ich stan zachowania, aby w razie potrzeby podjęć stosowne prace konserwatorskie. Ikona Chrystusa Pantokratora wzbudziła szczególne zainteresowanie konserwatorów. Wygląd lica obrazu o pofalowanej powierzchni źle naciągniętego na blejtramy płótna był rozbieżny z dobrze napiętym płótnem widocznym na odwrociu pomiędzy listewkami krosien. Dociekliwość konserwatorów doprowadziła do odkrycia po stronie rewersu krajek dwóch niezależnych kanw. Oznaczało to, że na jeden blejtram być może nabite są dwa obrazy. Za zgodą KUL konserwatorzy z Muzeum Lubelskiego w kwietniu 2017 roku zdjęli z krosien malarskich ikonę Pantokratora. Pod nią ukazał się wizerunek św. Pawła. Dzieło bez narażenia na czynniki zewnętrzne przetrwało w stanie nienaruszonym ponad pół wieku. Muzeum KUL wzbogaciło się o niezwykle cenny obiekt, z równie niezwykłą historią.

Jerzy Nowosielski // CHRYSTUS PANTOKRATOR // olej na płótnie, 86 x 71 cm, ok. 1958 // Muzeum KUL
Po rozdzieleniu ikon wizerunek Chrystusa Pantokratora został przeniesiony na stosowne do przedstawienia blejtramy. Umożliwiło to pokazanie całości malatury obrazu, którego obrzeża dotąd opasywały krawędzie zbyt małych dla niego krosien z wizerunkiem św. Pawła. Ciekawostką jest również to, że w księdze podtrzymywanej na lewej dłoni Chrystusa obecnie odczytujemy dwie greckie litery: Α oraz Ω. Jednak nie jest to pierwotna inskrypcja, spod tła kart księgi przebija wcześniejsza, bardziej rozbudowana wersja: „Ja jestem światłością świata. Kto idzie za Mną, nie będzie chodził w ciemności, lecz będzie miał światło życia.” [J 8, 12]

Jerzy Nowosielski // MATKA BOŻA ORANTA // tempera na desce kreślarskiej, 100,5 x 71,5 cm, 1961 //
Muzeum KUL
Tradycyjnie ikony często wykonywane są na drewnianym podobraziu. Deski ikonowe są zazwyczaj specjalnie przygotowywane. Bywają wykonane z kilku tej samej długości desek, złożonych wzdłużnie słojowaniem. Po sklejeniu podobrazie jest stabilizowane wprowadzonymi w grubość zastrzałami (szpongami) widocznymi na odwrociu deski ikonowej. Nowosielski natomiast wielokrotnie wykorzystywał na podobrazia ikonowe nietypowe podłoża np. deski kreślarskie. Nie stanowią one przystosowanej pod malaturę bazy. Ikona Matki Bożej Oranty została namalowana na takim właśnie podobraziu – deska kreślarska została wykonana z kilku kawałków drewna o wielokątnych kształtach. Z biegiem czasu w miejscu ich zespoleń, na malaturze zaczęły się pojawiać spękania. Ikona Matki Bożej Oranty przed prezentacją na ekspozycji została poddana konserwacji. Prace miały na celu wykonanie reperacji w obrębie malatury, a przede wszystkim ustabilizowanie podłoża.
Ciekawostką, jak również wyzwaniem dla konserwatora była temperowa malatura niezabezpieczona przez artystę tradycyjną olifą czy werniksem. Utrzymanie matowej „głuchości” tradycyjnej tempery było nie lada trudnością podczas prowadzonej renowacji. Konserwacja została wykonana na początku bieżącego roku przez p. Wiktorię Tołłoczko-Tur.

Jerzy Nowosielski // ŚWIĘTY PAWEŁ // olej na płótnie, 80 x 70 cm, 1962 // Muzeum KUL
Najprawdopodobniej nie dowiemy się z jakiego powodu artysta płótnem z ikoną Chrystusa Pantokratora przysłonił inny wizerunek. Istnieje możliwość, że sytuacja była wynikiem zwyczajnej potrzeby chwili – artysta potrzebował wolnego blejtramu, by naciągnąć płótno z namalowanym Chrystusem. Na zachowanej archiwalnej fotografii wykonanej około 1958 roku w pracowni artysty widoczne jest pozbawione krosien płótno z namalowaną ikoną Pantokratora [K. Czerni, „Nowosielski – sztuka sakralna. Podlasie, Warmia i Mazury, Lublin”, Białystok 2019, s. 292]. Być może Nowosielski udający się do Lublina, w celu uzyskania zlecenia na którym mu bardzo zależało – wykonania polichromii w kościele akademickim KUL – chciał w darze zawieźć do Lublina m.in. ikonę Chrystusa
Pantokratora? Pozostaje jeszcze pytanie, czy portretowe ujęcie św. Pawła było ukończone? A może artysta posłużył się blejtramem z pracą, którą mógł jeszcze kontynuować? Zakrywając wizerunek być może celowo ukrył dzieło? Są to pytania, na które nie znamy odpowiedzi…

Wystawa czasowa w Muzeum Ikon w Supraślu Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku.
Wernisaż: wirtualna Noc Muzeów 16 maja 2020 godz. 21.40
Wystawę można zwiedzać od 17 maja do 28 czerwca 2020 w siedzibie Muzeum Ikon w Supraślu

Informacji udzieliło Muzeum Ikon w Supraślu