Krysztapowo. Pierwsza wieś Polany Białowieskiej.

Jak twierdzą najstarsi białowiescy autochtoni, wieś od samego początku nazywała się Krysztapowo. Dodają, że jej nazwę utworzono prawdopodobnie od imienia zarządcy folwarku, Krzysztofa. Ponieważ pierwsi mieszkańcy wsi byli Rusinami (Białorusinami), Krzysztof był w ich języku Krysztapem. Stąd i Krysztapowo. Autorzy licznych opracowań o Puszczy Białowieskiej nazwy Krysztapowo nie wymieniają, rozciągając nazwę dworu Białowieża także na wieś. Mają do tego podstawę, gdyż w żadnym dokumencie z okresu od końca XVII do końca XVIII wieku nazwa Krysztapowo nie występuje. Być może była to nazwa zwyczajowa, używana wyłącznie przez samych jej mieszkańców?

Na pozostałości dawnej wsi (resztki naczyń glinianych, koła od żaren i inne przedmioty codziennego użytku) chłopi białowiescy natrafiali jeszcze w XX wieku, uprawiając ziemię w uroczysku Krysztapowe (albo Krysztapowszczyna). Graniczyło ono z nieistniejącą już wsią od wschodu. Zajmowało teren między obecną ulicą i drogą Browską, częścią ulicy A. Waszkiewicza, ulicą Leśną oraz osiedlami Centura i Wojciechówką. Było zabudowane.

Zgodnie z ustnymi przekazami, wieś Krysztapowo miała znajdować się na terenie zajmowanym obecnie przez założone w okresie międzywojennym osiedla: robotnicze - Wojciechówka (pierwotna nazwa - Złodziejówka) i urzędnicze - Centura. Położone we wschodniej części Polany Białowieskiej, są dziś częścią wsi Stoczek. Folwark znajdował się niedaleko wsi, prawdopodobnie na miejscu dawnego uroczyska Staropolica, występującego w północno-wschodniej części Polany Białowieskiej. Nazwa uroczyska wyszła z użycia na przełomie XIX i XX wieku.

Wieś Krysztapowo, razem z dworem królewskim, dała początek Białowieży. Kolejne wsie na Polanie Białowieskiej: Zastawa, Stoczek, Podolany, pojawiły się dopiero pod koniec XVIII wieku, a wieś Krzyże i nieistniejąca już wieś Kropiwnik (położona obok Zastawy) - pod koniec XIX wieku. Wsie, które przetrwały (Zastawa, Stoczek, Podolany, Krzyże), określane są dzisiaj wspólną nazwą Białowieża i tworzą jej poszczególne części.

W 1710 roku wieś Krysztapowo ucierpiała bardzo od moru (zaraza objęła duże połacie Białostocczyzny). Zmarła większa część mieszkańców wsi, a ci, którzy przeżyli, spalili swoje domy i budynki gospodarcze, i przenieść się na inne miejsce.

Na przełomie XIX i XX wieku Krysztapowo odrodziło się. W akcie funduszu cerkwi w Białowieży z 1797 roku, sporządzonym przez Jana Szczepanowskiego, jest wzmianka o włokach na wschodnim krańcu Polany Białowieskiej, które zostały wydzielone włościanom wsi Stoczek "na nowe osiedlenie się".

Już w akcie wizyty białowieskiej unickiej cerkwi parafialnej z 22 września 1819 roku wspomina się o "gruntach nowo założonego Krasztofowa" (prawidłowo - Krysztapowa).

Krysztapowo na nowym miejscu

Nazwa wsi, w spolszczonej formie "Krzysztofowo", wymieniona została także w "Pamiętniku o powstaniu białowieskiem", wydanym w 1836 roku w Paryżu. - Utajony w krzakach włościanin ze wsi Krzysztofowa, ujrzawszy w przechodzie Kraskowskiego wziął go na stronę i doniósł że Moskale do Podcerkiew chodzili, bili się i spiesznie nazad z rannymi żołnierzami powrócili - napisał anonimowy autor.
Z informacji najstarszych mieszkańców Białowieży (którzy słyszeli o Krysztapowie), wynika, że odbudowana wieś znajdowała się mniej więcej przy obecnej ulicy Leśnej, szczególnie części, która łączy się z ulicą A. Waszkiewicza.

Michał Rubel zapamiętał wiadomość przekazaną mu przez ojca Pawła, że Krysztapowo posiadało 8 "uczastków" nieurodzajnej ziemi. Mieszkańcy wsi cierpieli niedostatek. W końcu Rubel, Szechalewicz i Bajko poprosili starostę, by pozwolił im przenieść się na Stoczek, bo nawet "nie mają mąki na zacierkę". Pozwolenie dostali.

Mieszkańcy Krysztapowa po 1840 roku zaczęli się budować na nowym miejscu. Otrzymali także 8 "uczastków" ziemi na północ od Stoczka. Swoje domostwa wybudowali przy obecnej ulicy A. Waszkiewicza, w okolicy Zaułka Bartników. Domy znajdowały się od strony południowej, a budynki gospodarcze - od północnej (bliżej obecnej ulicy Tropinka).

Michał Rubel wspomina jeszcze o cerkiewce w Krysztapowie. Miała ona stać na wzgórzu, na "uczastku", należącym do gospodarza o nazwisku Minko.

Nieżyjąca już Nadzieja Rusko wspominała w latach 90. XX wieku, że jej dziad Bazyli Szpakowicz, opowiadał, że jako chłopak, chodził do Krysztapowa na zabawy. Wieś znajdowała się w okolicy obecnej piekarni "Wiktoria".

Krysztapowo zatem istniało mniej więcej do połowy XIX wieku. Zaznaczone jest jeszcze na niemieckiej, dwuczęściowej mapie Puszczy Białowieskiej i okolic z 1855 roku, choć pewnie w tym czasie nikt już tam nie mieszkał.

Na mapie wieś figuruje pod przekręconą nazwą "Krysztanowo". Jedna część mapy, oznaczona "Swisłocz 22", przedstawia północne obrzeże Puszczy i teren położony od niej na północ. Druga - "Szereszów 28" - pokazuje resztę Puszczy i jej południową okolicę, aż do Kamieńca Litewskiego.

Obie mapy zostały wydane pod wspólną nazwą: "Reymann's special-Karte", a wydrukowała je drukarnia C. Fleminga w Głogowie (v.C. Fleming Glogau). Autorem map jest F. Handtke.

Mapa Handtkego potwierdza lokalizację Krysztapowa, wskazywaną przez najstarszych mieszkańców Białowieży. Od wsi prowadziła droga na wschód, do miejscowości Czadziel. Zaznaczone są też wsie Zastawa, Podolany i Stoczek. Niewielkie osiedle było tam, gdzie dzisiaj stoi najstarszy budynek Białowieży (w Parku Pałacowym), zbudowany w 1845 roku, koło nieistniejącego już wtedy dworu królewskiego (ostatecznie rozebrany w 1831 roku).