Jak Białystok przygotował się do kongresu esperanto?

W dniach od 28 lipca do 4 sierpnia 1927 roku miał się odbyć w Wolnym Mieście Gdańsku XIX Wszechświatowy Zjazd Esperantystów. Był to okres ożywionej działalności białostockich miłośników języka stworzonego przez Ludwika Zamenhofa, którym przewodził Jakób Szapiro. Być może to on właśnie wpadł na pomysł, by wprowadzić do programu zjazdowego wątki białostockie. Było późno, ale duch szybował wysoko.

Internacia postkongreso

7 lipca 1927 roku na łamach "Dziennika Białostockiego/a>" ukazał się obszerny materiał z długim tytułem "[Białystok](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") uczci pamięć swego wielkiego syna D-ra Zamenhofa. [Białystok](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") honorigos la memoron de sia granda filo D-ro Zamenhof. Przedstawiciele całego świata przybędą do [Białegostoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok")". Autor podał informacje o zbliżającym się XIX zjeździe i połączył je z zaleceniem Ligi Narodów (przedwojenny pierwowzór ONZ) wprowadzania esperanta do szkół. Ujawniono także, że podczas zjazdu nastąpi w Sopotach uroczyste otwarcie placu Esperanto, na nim zaś zostanie zasadzony dąb jubileuszowy. Przybysze z poszczególnych krajów mieli posypać korzenie drzewa ziemią przywiezioną z miejsc znacząco zapisanych w dziejach świata. Do tej sprawy jeszcze powrócę, korci mnie jednak, by zapytać o dalszy żywot jubileuszowego drzewa.
"Dziennik" poinformował, że uroczystości gdańskie dopełnią się na warszawskim cmentarzu. W tej sytuacji Esperanckie Towarzystwo im. Zamenhofa w [Białymstoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") zaproponowało, by 6 sierpnia urządzić jednodniowy zjazd dodatkowy - internacia postkongreso. Wstępnie przewidywano [odsłonięcie tablicy pamiątkowej](http://wroclaw.naszemiasto.pl/artykul/690324,wroclaw-zydowskie-seminarium-bedzi-mialo-tablice-pamiatkowa,id,t.html#utm_medium=alz&utm_source=polskatimes.pl&utm_campaign=artykul) na domu Ludwika Zamenhofa i wieczorną akademię. Liderzy towarzystwa wystąpili z prośbą, by władze miasta objęły patronat nad imprezą i ufundowały tablicę. Redakcja gorąco poparła tę inicjatywę, kończąc tekst stwierdzeniem: "[Białystok](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") winien okazać wobec cudzoziemców, że potrafi być dumny ze swego wielkiego syna nie mniej, niż dumny jest z niego cały cywilizowany świat". I choć sporo już zrobiono w tej mierze, wydano nawet przewodnik po [Białymstoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") w języku esperanto, to nadarza się okazja wyjątkowa na samoprezentację.
Kłopotliwe szczegóły
Dzień później, podczas ostatniego przed wakacjami posiedzenia rady miejskiej, prezydent miasta Bolesław Szymański zgodził się na ufundowanie tablicy i poczynienie stosownych ułatwień dla uczestników zjazdu, ale protektoratu nie chciał przyjąć. Tłumaczenie brzmiało prozaicznie prosto: bo "jest to związane z koniecznością wydania bankietu". Z kolei przewodniczącemu rady miasta Feliksowi Filipowiczowi nie podobał się zamiar powitania przez delegację białostocką uczestników XIX zjazdu już w Gdańsku. Zasłużony działacz niepodległościowy wyraził stanowcze przekonanie, że można to zrobić tylko na polskiej ziemi, jeśli więc nie w [Białymstoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok"), to przynajmniej na granicy II RP, czyli w Tczewie. "Dziennik" na takie dictum zareagował pytaniem: "Czy tylko na polskiej ziemi wolno witać zjazdy międzynarodowe?".
Najbardziej martwił szybko płynący czas. Dopiero 9 lipca odbyło się walne zebranie Esperanckiego Towarzystwa im. Zamenhofa w [Białymstoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok"); oczywiście przy ul. Zamenhofa (nr 14). Wybrano nowy zarząd w składzie: Jakób Szapiro, Filip Kuriański, Robert Platzek (pisano i Placek), Stanisława Knaupówna, Zofia Alter. Do komisji rewizyjnej weszli: Morduch Zabłudowski, Antoni Dryl, Salomon Liberman. Tydzień później władze się ukonstytuowały (prezesem ponownie został J. Szapiro), zestawiono Komitet Organizacyjny (m.in. red. "Dziennika" Antoni Lubkiewicz, dr S. Cytron, dyr. gimnazjum J. Zeligman) i Komitet Honorowy (prezydent miasta B. Szymański, przewodniczący F. Filipowicz, prezes gminy żydowskiej A. Tyktin, prezes Centralnego Ruchu Esperanckiego prof. E. Privat z Genewy, prezes Esperanckiej Akademii Językowej prof. T. Cart z Paryża, prezes Wszechpolskiej Organizacji Esperantystów prof. Odo Butwin z Krakowa, redaktorzy, literaci…).
Ostatecznie patronat nad "dniem pokongresowym" objął wojewoda [białostocki](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") Marian Rembowski. Nadeszły pierwsze zgłoszenia chętnych na wyjazd do [Białegostoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok"), choć oficjalne zaproszenia wysłane zostały ledwie tydzień wcześniej. Mimo improwizacji zanosiło się na sukces.
Dopinanie spraw organizacyjnych
22 lipca podany został pełny program dnia [białostockiego](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok"). Przewidywano, że goście dojadą jednak dzień później niż planowano (7 sierpnia, o godz. 12.40) i zostaną powitani na dworcu PKP. Bez zbędnych przerw o 13.30 miało nastąpić odsłonięcie tablicy pamiątkowej, co z kilkoma przemówieniami i odegraniem dwóch hymnów nie powinno trwać dłużej niż półtorej godziny. O godz. 15 zaplanowano wspólny obiad, po nim zwiedzanie pałacu i miasta, a o godz. 18 dwugodzinną akademię. I na koniec, o godz. 20, zaczęłaby się zabawa w Zwierzyńcu, łącznie z dancingiem w strojach narodowych. Całkowitą nowość stanowiła propozycja wycieczek 8 sierpnia, zorganizowanych wspólnie z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym, do Grodna i Białowieży.
Prezydent miasta zgodził się na bezpłatne korzystanie ze Zwierzyńca oraz zapowiedział wydzielenie pomieszczeń w jednej ze szkół dla tych, którzy nie znajdą noclegów w hotelach. Notabene wszyscy uczestnicy zostali zwolnienie od zapłacenia podatku hotelowego, a jadący pociągami mieli prawo do zniżki kolejowej w wysokości 66 proc.
Dopiero 23 lipca zatwierdzono projekt tablicy autorstwa malarza Kryckiego. Wybrano czarny granit, zaś litery miały być złocone. Niespodziewanie naczelnik wydziału technicznego magistratu zapowiedział pospieszne przebrukowanie ulicy Zamenhofa, co też wszystkich ucieszyło. Zezwolono i na bezpłatne rozwieszenie plakatów zjazdowych oraz napisów w języku esperanto.
Na ile mieszkańcy zainteresowali się przygotowaniami do przyjazdu esperantystów? Trudno na to pytanie odpowiedzieć. Prasa , jak zwykle, codzienne donosiła głównie o przypadkach kryminalnych, konfliktach z polityką w tle, przypadkach "prosto z życia". Zauważony został protest żydowskich osób duchownych i działaczy oświatowych z powodu całodobowej działalności domu rozpusty Małki Gorfinkiel przy Orlańskiej 4, czyli w pobliżu synagogi przy Jerozolimskiej 8.
Boncenon karaj gastoj!
Do Gdańska wyjechali z ramienia Esperanckiego Towarzystwa im. L. Zamenhofa w [Białymstoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") Szapiro i Kuriański, a z ramienia uczestników kursów wieczorowych Korniański i Lewkowski. Na miejscu dowiedzieli się, że są liczni chętni do odwiedzenia miasta mistrza, uruchomiono więc specjalne okienko informacyjne, a J. Szapiro przemówił za pośrednictwem radia gdańskiego.
Nadszedł 7 sierpnia, niedziela. "Dziennik [Białostocki](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok")" na powitanie drogich gości napisał: "Jesteśmy dumni, że w naszym mieście, w ubogiej chacie, ujrzał światło dzienne wielki dobroczyńca ludzkości. Jesteśmy dumni, że jego wielkie dzieło, rozpowszechnione na całym świecie, służy dziełu pojednania narodów i progresu cywilizacji ludzkiej". Na peronie kolejowym stanęły tłumy, a hymn "La Espero" ("Nadzieja") zagrała orkiestra 3. Pułku Strzelców Konnych z Wołkowyska! Przy odsłanianej tablicy pamiątkowej wojewoda Rembowski z emfazą stwierdził (po polsku, a na esperanto tłumaczył J. Szapiro), że Zamenhof był genialnym idealistą, jego idea żyje i się rozwija.
Natomiast wiceprezydent miasta Łuszczewski wyraził nadzieję, że "miejscowe koło esperantystów ujmie w ręce swe inicjatywę wystawienia pomnika temu zasłużonemu obywatelowi". Zrobiono sobie wspólne zdjęcie przed Pałacem Branickich (proponuję powtórzyć ten punkt obecnie), podczas akademii przemawiali m.in. przedstawiciele: Australii, Anglii, Estonii, Finlandii, Niemiec, Francji, Japonii, Węgier, USA.
Nie mamy za wiele szczegółów, ale opinia finalna brzmiała jednoznacznie: dzień białostocki po XIX zjeździe "wypadł nadzwyczajnie udanie, pozostawiając miłe wspomnienie u cudzoziemców po raz pierwszy goszczących w Polsce". Brawo!
Epilog
Niestety, cały XIX Wszechświatowy Zjazd Esperantystów nie został równie entuzjastycznie przedstawiony na forum prasy warszawskiej. Przyćmiły go uroczystości rocznicowe w Kaliszu z udziałem Marszałka J. Piłsudskiego i emocje wywołane pytaniem: gdzie się podział gen. Zagórski, ofiara następstw zamachu majowego 1926 r.? Post factum "Esperantysta Polski" zauważył, że z oczekiwanych dwóch tysięcy delegatów przybyła do Gdańska połowa, na co wpływ miała i zbyt wysoka składka. Do Warszawy dojechało już tylko około trzystu esperantystów, a do [Białegostoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") ich "znaczna część".
Co gorsze, "z wielu stron dał się słyszeć głosy, że było nie na miejscu podczas zebrań zjazdowych zbyt silne podnoszenie niemieckości Gdańska". Padły buńczuczne zapewnienia, że "Gdańsk jest i pozostanie czysto niemieckim".
Milej było w Sopocie, gdzie jako pierwsza dr Lidia Zamenhof złożyła ziemię z grobu ojca. J. Szapiro przywiózł ziemię z podwórza przy białostockim domu Ludwika, a była urna i spod Maratonu.
W [Białymstoku](http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok "Białystok - informacje, artykuły, wydarzenia | http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/section?Category=bialystok - Białystok") mówiono długo i dobrze o esperanckiej niedzieli 7 sierpnia. W dniu następnym mile przebiegła wycieczka do Białowieży (z Grodna zrezygnowano?), a wieczorem w głównej sali urzędu wojewódzkiego (Pałac Branickich) odbył się odczyt prof. L. Kronenberga o Zamenhofie i jego wielkim dziele. Wielu uwierzyło, że zbliża się czas przełomu i ten język zyska powszechne uznanie. Wkrótce nowy oddział Esperanckiego Towarzystwa im. Zamenhofa założono w Grajewie. 15 zaś grudnia, w rocznicę urodzin mistrza, odbyła się uroczystość w lokalu towarzystwa "Toz" przy Warszawskiej. Były przemówienia i deklamacje, wspomnienia. Z okazji dnia książki esperanckiej urządzono małą wystawkę, tradycyjnie odśpiewano hymn, nad sceną wisiały portret Ludwika i zielona flaga.
Bo trzeba mieć nadzieję!