Nasza Loteria SR - pasek na kartach artykułów

Czy to na pewno był carski magazyn wojskowy

Wiesław Wróbel Biblioteka Uniwersytecka
Zabytkowy budynek miał się stać częścią biurowca Aleja Office Park. Mimo że wydano już wszystkie potrzebne pozwolenia, inwestycja wciąż się nie  rozpoczęła.
Zabytkowy budynek miał się stać częścią biurowca Aleja Office Park. Mimo że wydano już wszystkie potrzebne pozwolenia, inwestycja wciąż się nie rozpoczęła.
Do opisania dziejów tego budynku przygotowywałem się od dłuższego czasu. Nie było to spowodowane wyłącznie trudną do odtworzenia historią zabytku.

Moje zwlekanie wynikało z faktu, że dotychczasowe, powszechnie powtarzane na jego temat ustalenia, okazały się być niezgodne z prawdą. Udowodnienie pomyłki wymagało większego zaangażowania badawczego, na co poświęciłem łącznie kilkanaście miesięcy. Sprawa dotyczy zabytku doskonale znanego białostoczanom - okazałego magazynu przy al. Józefa Piłsudskiego 11/1.

Wyrwany z kontekstu, posadowiony ukośnie względem nowego skrzyżowania i otoczony blokami z przełomu lat 50. i 60. XX w. od dawna budzi zainteresowanie historyków, pasjonatów przeszłości Białegostoku oraz osób chroniących ocalałe z pożogi wojennej dziedzictwo kulturowe. Cóż o nim wiadomo? Identyfikuje się go jako "carski magazyn wojskowy", stanowiący zaplecze gospodarcze dowództwa i wydziału intendentury 4. Dywizji Kawalerii z siedzibą przy ul. Botanicznej 8 (przed 1915 r. dom należący do Marii Sosnowskiej). Nigdzie jednak nie udało mi się odnaleźć precyzyjnego źródła tej powszechnie przyjętej atrybucji.
Owa proweniencja wydawała mi się od dawna podejrzana. Wątpliwości potwierdziła analiza wykazu nieruchomości z obszaru Białegostoku, sporządzonego w 1910 r. Udowadnia on, że o wojskowej genezie i funkcji omawianego budynku nie może być mowy. Na temat ewentualnej militarnej własności w tym miejscu milczą także mapy z początku XX w.

W przekonaniu o konieczności szukania innych okoliczności budowy "carskiego magazynu" utwierdziło mnie porównanie mapy tej części Białegostoku z 1952 r. (ukazującej, z drobnymi zmianami, stan aktualny także dziś) z planem miasta z 1937 r. Dzięki temu zabytkowy budynek znalazł się we właściwym kontekście historycznym, w poprawnym odniesieniu do sąsiednich obiektów i nieistniejących dziś ciągów ulic. Konkluzja była jednoznaczna - przed 1939 r. tzw. "carski magazyn wojskowy" znajdował się na obszarze prywatnej posesji przy ul. Polnej 19, na której od frontu stała murowana kamienica.
Z ksiąg hipotecznych wiadomo, że na początku lat 20. XX w. nieruchomość pod tym adresem należała do Mowszy Józefa Kapłana. Personalia pozwoliły na odnalezienie odpowiednich aktów notarialnych. Choć niekompletne, pozwoliły na rekonstrukcję chronologii kształtowania się tej nieruchomości i stojącej na niej zabudowy.

Najstarszy akt kupna-sprzedaży gruntów pochodzi z 15 listopada 1895 r. Chaim Mazur, potomek Szlomy Mowszy (pisałem o nim w dziejach posesji przy ul. Polnej 7 i 8), ze swojej nieruchomości przy ul. Lipowej sprzedał niezabudowaną działkę pochodzącemu ze Świsłoczy Mowszy Józefowi Kapłanowi. W kolejnych latach Kapłan sukcesywnie ją poszerzał, dokupując kolejne grunty m.in. w styczniu 1896 r., sierpniu 1899 r. i listopadzie 1911 r.
14 sierpnia 1896 r. Mowsza Józef Kapłan pod zastaw kupionej od Mazura nieruchomości uzyskał w Wileńskim Banku Ziemskim kredyt w wysokości 11200 rubli, spożytkowany na budowę trójkondygnacyjnej kamienicy. Jej istnienie odnotowano po raz pierwszy w 1897 r. W późniejszych aktach wspomniano też o drewnianym piętrowym domu, stojącym w tyle posesji.

Zarząd Miejski w Białymstoku 27 czerwca 1913 r. wydał Mowszy Józefowi Kapłanowi, przy okazji jego starań o kolejny kredyt, specjalne zaświadczenie, w którym stwierdzono, że własność przy ul. Polnej składała się z: murowanego trzypiętrowego domu, dwupiętrowego drewnianego domu z poddaszem (oba zbudowane w latach 1895-1897), drewnianego parterowego domu, czterech drewnianych chlewów oraz murowanej trzypiętrowej fabryki. O fundamentach tejże fabryki mowa we wcześniejszych dokumentach z kwietnia 1913 r., co poświadcza, że była ona w tym czasie dopiero wznoszona.
Dokument z czerwca 1913 r. ma kluczowe znaczenie. Dzięki niemu możemy precyzyjnie ustalić datę wybudowania domniemanego magazynu wojskowego przy obecnej alei Piłsudskiego 11/1 na 1913 r.

Gdyby ktoś miał jednak wątpliwości w przyjęciu tej datacji, warto do argumentacji dorzucić specyficzną architekturę gmachu. Wzniesiono go przy użyciu wyłącznie żółtej cegły, przez co nawiązuje do innych przykładów białostockiej zabudowy fabrycznej, pochodzącej z tego samego okresu (np. obiekty z fabryki Zilberblatów przy ul. Włókienniczej). Nie koniec na tym. Znajdujące się we wnętrzu gmachu żeliwne filary podtrzymujące stropy zostały wyprodukowane w odlewni prowadzonej przez spółkę Josela Mazura i Judela Szkurnika, której tabliczki znamionowe zachowały się na filarach do dziś. Firmę z siedzibą przy ul. Kaflowej (dziś ul. Grunwaldzka) założono dopiero w 1906 r.

Podsumowując, wbrew datacji przyjmowanej w literaturze nawet na lata 80. XIX w. i określeniu mianem "carskiego magazynu wojskowego", gmach przy Al. Józefa Piłsudskiego 11/1 został zbudowany w 1913 r. przez Mowszę Józefa Kapłana jako fabryka włókiennicza.
O dalszych losach nieruchomości przy ul. Polnej 19 w przyszłym tygodniu.
opr. (art)

Czytaj e-wydanie »

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Dołącz do nas na X!

Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.

Obserwuj nas na X!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!
Wróć na poranny.pl Kurier Poranny