Bojary. Historia dzielnicy zapamiętana w domach

Zbigniew Klimaszewski wykonał opisy trzynastu bojarskich budynków. Tabliczki informacyjne będą umieszczane na domach, ogrodzeniach lub też słupkach.

Staszica 8

Dom przy ul. Staszica 8 został wzniesiony w 1905 roku. Należy do rodziny Sztachelskich. W latach 1919-1936 mieszkał tu Jarosław Sztachelski - przedwojenny nauczyciel Gimnazjum Męskiego, rozstrzelany przez Niemców w 1943 roku za tajne nauczanie oraz jego syn Jerzy Sztachelski - powojenny pierwszy wojewoda białostocki, minister zdrowia, inicjator budowy szpitala PSK. W latach 1915-1954 mieszkał tu, urodzony w Warszawie, Józef Zimmermann - malarz, pedagog i projektant tkanin. Prace jego były wystawiane w Towarzystwie "Zachęty“ Sztuk Pięknych w Warszawie, której był od 1911 r. członkiem. Jego twórczość wiernie oddaje urodę natury. Malował przeważnie w plenerze. Podczas II wojny światowej wraz z żoną Władysławą prowadził tajne nauczanie. Był uczestnikiem powstania warszawskiego. Po wojnie na stałe związał się z Białymstokiem kontynuując rozpoczętą w 1915 r. pracę nauczyciela. Zmarł w 1954 r. i został pochowany na cmentarzu farnym w Białymstoku.

W domu tym w latach 1940-1944 mieszkały nauczycielki Maria Czułajewska i Malwina Mozolewska, które wraz z innymi prowadziły tu tajne nauczanie.

Staszica 5

Podczas okupacji hitlerowskiej na Bojarach rozwinęła się gęsta sieć kompletów tajnego nauczania organizowanych przeważnie w mieszkaniach nauczycieli. W domu przy ul. Staszica 5 tajne nauczanie prowadziła Dominika Zachowicz. Przy ul. Staszica 3 komplety prowadziły siostry: Janina Jabłońska oraz Maria i Zofia Wrońskie. W domu przy ul. Staszica 6c polonista dr Ryszard Wroczyński prowadził nauczanie w zakresie szkoły średniej, odbywały się tu tajne egzaminy maturalne. Na kompletach szkoły średniej wykładali m.in.: Irena Żołędziowska, Jadwiga Staszewska, Maria Kolendo, Czesław Pietrasz, Jakub Kafel, Zofia Gacińska i Aleksandra Jannau. W domu przy ul. Skorupskiej uczyły siostry Julia Mazgajówna i Maria Wąchałówna. Wraz z nimi pracowały nauczycielki: Aniela Rybarczykowa, Mońko Helena i Janina Skupin. Przy ul. Wiktorii 5 komplety na poziomie szkoły podstawowej i średniej organizowała i współprowadziła Józefa Łupaczewska. Tajne nauczanie prowadzone było również w wielu innych domach przy ul. Koszykowej, Piasta, Starobojarskiej, Słonimskiej, Kraszewskiego, Sobieskiego i innych.

Staszica 14

W kamienicy przy ul. Staszica 14, wybudowanej na początku XX wieku, mieszkał w latach 1928-1939 Michał Goławski - historyk i pedagog, przedwojenny działacz społeczny i oświatowy, późniejszy współpracownik rządu emigracyjnego w Londynie w pionie oświaty polonijnej. Już jako uczeń Gimnazjum Realnego w Białymstoku, do którego wstąpił w 1915 r., prowadził tajną bibliotekę dla uczniów polskich, a w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku służył w harcerskich formacjach wojskowych. W okresie międzywojennym był cenionym nauczycielem, a później naczelnikiem Wydziału Oświaty i Kultury w Zarządzie Miasta. Był autorem wielu prac, artykułów, jak również współautorem przewodnika po Białymstoku z 1939 r.. W listopadzie 1939 r. wraz z rodziną został zesłany do obozu pracy w Związku Radzieckim. W 1942 r. udało mu się opuścić Kazachstan, skąd przez Iran i Indie dotarł do Wielkiej Brytanii. Po wojnie prowadził aktywną działalność emigracyjną oraz pełnił funkcję prezesa Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej. Zmarł w 1974 r. w Londynie, gdzie został pochowany.

Wiktorii 2

W domu przy ul. Wiktorii 2, w latach 1907-1939 mieszkał pułkownik Leon Mitkiewicz - Żółtek, wielki patriota, wybitny oficer sztabowy i dyplomata, uczestnik wojny polsko-rosyjskiej i bitwy warszawskiej w 1920 r.. Od 1935 roku członek Sztabu Głównego Wojska Polskiego. W 1938 r. z rozkazu Marszałka Polski gen. E. Rydza-Śmigłego objął stanowisko attache wojskowego w Kownie na Litwie. W okresie II wojny światowej był bliskim współpracownikiem gen. Władysława Sikorskiego. Sprawował kontrolę nad polskim wywiadem i kontrwywiadem. Od 1942 r. pełnił obowiązki zastępcy generała brygady Stanisława Maczka. Jako jedyny przedstawiciel Polski w Połączonym Komitecie Szefów Sztabów Wielkiej Brytanii i USA w Waszyngtonie miał znaczący wpływ na decyzje aliantów w stosunku do Polski. Zmarł na emigracji w USA w 1972 r.. Prochy, zgodnie z jego wolą, spoczęły na cmentarzu farnym w Białymstoku.

Wiktorii 5

Na piętrze domu przy ul. Wiktorii 5 mieszkała przez prawie 50 lat Wanda Poczobut- Odlanicka, ps. "Murzynka“, ur. w 1906 r. w Hieronimowie koło Michałowa. Była wychowawcą dzieci, działaczką Armii Krajowej i księgarzem. Pochodziła ze znanej starej rodziny szlacheckiej pielęgnującej patriotyczne tradycje. Przed II wojną światową prowadziła Dom Dziecka dla sierot i dzieci bezdomnych. Podczas okupacji, w stopniu podporucznika, aktywnie działała w konspiracyjnych strukturach AK Okręgu Białostockiego. Pełniąc funkcję szefa kolportażu brała udział w wielu akcjach o charakterze informacyjno-propagandowym. Zatrzymana przez NKWD, wraz ze swoimi siostrami Jadwigą i Zofią, została wywieziona do łagru w głąb ZSRR. Po powrocie do kraju w 1946 r. podjęła pracę w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece w Białymstoku, gdzie na stanowisku kierownika wypożyczalni pracowała do 1968 r. Zmarła w 1973 r. i została pochowana na cmentarzu w Michałowie.
Wiktorii 6

W domu Józefa Gilewskiego przy ul. Wiktorii 6 przebywał Józef Piłsudski, późniejszy marszałek i Naczelnik Państwa Polskiego. W 1905 r., jako 38-letni działacz, brał udział w zorganizowanym tu tajnym spotkaniu białostockich socjalistów. W latach następnych zatrzymywał się w tym domu jeszcze kilkakrotnie. Jako jeden z liderów Polskiej Partii Socjalistycznej, działający pod pseudonimem "Wiktor“, przyjeżdżał do Białegostoku w celu uaktywnienia tutejszych struktur PPS, jak również inspirowania środowisk robotniczych i jednoczenia ich we wspólnej walce o niepodległość przeciwko caratowi. Jego wizyty na ul. Wiktorii, podobnie jak i inne (u Henryka Saracewicza przy ul. Kilińskiego 11, w domu Ruszczewskich przy ul. Kościelnej czy u Bolesława Godyńskiego przy ul. Starobojarskiej 9), w obawie przed represjami, były w pełni zakonspirowane. Po odzyskaniu niepodległości Józef Piłsudski 21 sierpnia 1921 r., już jako Naczelnik Państwa, odwiedził ponownie Bojary odbierając tytuł honorowego obywatela Białegostoku. Gościł w domu prezydenta miasta Bolesława Szymańskiego przy ul. Starobojarskiej 30.

Wiktorii 9

W domu przy ul Wiktorii 9 mieszkał urodzony w 1902 r. Czesław Sadowski - znany białostocki artysta malarz, plastyk i pedagog. Jego zdolności artystyczne odkrył wybitny polski pejzażysta Józef Rapacki, za którego sprawą Sadowski podjął w 1925 r. studia malarskie w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Po powrocie do Białegostoku wykazał dużą aktywność w życiu artystyczno-kulturalnym miasta. Poświęcił się malarstwu sztalugowemu, a w jego twórczości dominowały miejskie pejzaże i portrety. Był również autorem cyklu drzeworytów ukazujących zabytki Białegostoku i Supraśla oraz albumu z karykaturami znanych białostoczan. Uczestniczył w najważniejszych białostockich wystawach, na których odnosił znaczne sukcesy. W 1929 r. wyjechał na stypendium do Paryża, gdzie zorganizował dużą wystawę swoich prac. Wystawa ta zyskała wielkie uznanie środowisk polonijnych, a odwiedzili ją m.in. Maria Curie-Skłodowska i wnuczka polskiego wieszcza - Maria Mickiewiczówna. Po II wojnie światowej zamieszkał w Łodzi i tam w 1954 r. zmarł.

Słonimska 2

Przy ul. Słonimskiej 2 w 1939 r., z inicjatywy prezydenta miasta Seweryna Nowakowskiego, został wzniesiony budynek łaźni miejskiej. Obiekt ten zrealizowano w ramach urbanistycznego planu rozwoju miasta, którego autorem był prof. Ignacy Tłoczek. Celem tego programu było utworzenie z Białegostoku wielkiego i nowoczesnego miasta równego metropoliom europejskim. Wzniesienie nowej łaźni było koniecznością, bowiem w przedwojennym Białymstoku posiadającym 100 tys. mieszkańców funkcjonowały jedynie dwie łaźnie publiczne, w tym jedna należąca do gminy żydowskiej. Podczas wojny nowa łaźnia była często odwiedzana przez żołnierzy sowieckich, zaś w latach powojennych służyła mieszkańcom miasta, w tym klerykom z pobliskiego seminarium. Budynek łaźni jest przykładem modernizmu w architekturze końca lat 30. Stanowi asymetryczną bryłę o interesujących proporcjach, pozbawioną detali architektonicznych. Jest znaczącym elementem kultury i historii architektury białostockiej.

Słonimska 8

Budynek przy ul. Słonimskiej 8 powstał w 1934 r. według modernistycznego projektu znanego architekta inż. Rudolfa Macury. Mieściło się tu męskie Zgromadzenie Braci Sług Najświętszej Marii Panny i św. Franciszka, tzw. "braciszków“. Przed II wojną światową prowadzili oni zakład rzemieślniczo-wychowawczy pod wezwaniem św. Józefa dla ubogich chłopców z rodzin katolickich. W ośrodku tym oprócz kaplicy, sali teatralnej, pomieszczeń dydaktycznych i mieszkalnych mieścił się młyn, sklep i piekarnia, z usług których korzystali mieszkańcy Bojar. W czasie okupacji sowieckiej budynek został zarekwirowany i przeznaczony na posterunek Armii Czerwonej. 8 maja 1945 r. rozpoczęło tu swoją działalność przeniesione z Wilna Seminarium Duchowne. Była to pierwsza wyższa uczelnia w powojennym Białymstoku. W 1961 r. władze komunistyczne wydały nakaz eksmisji seminarium, a budynek przeznaczono na Państwowy Dom Dziecka. Zlikwidowano również kaplicę, co spotkało się z protestami mieszkańców.

Słonimska 15

W budynku przy ul. Słonimskiej 15 (powstał w 1910 r.) mieszkała patriotyczna rodzina ziemiańska Zbirohowskich-Kościów, białostockich działaczy społeczno-politycznych i filantropijnych okresu sprzed I wojny światowej i międzywojennego. Dom ten był miejscem spotkań białostockiej elity. Witold Kościa - urzędnik bankowy, był członkiem władz miejskich i reprezentował interesy białostoczan w czasie I wojny światowej. Był współtwórcą i prezesem powołanego w 1915 r. Towarzystwa Pomocy Szkół Polskich w Białymstoku. W tym samym roku, za zgodą władz niemieckich, przyczynił się do otwarcia pierwszej polskiej szkoły elementarnej przy ul. I. Kraszewskiego 13. Z jego inicjatywy powstał białostocki Dom Dziecka. Pełnił funkcję prezesa Białostockiej Ochotniczej Straży Ogniowej. Zmarł w 1932 r.
W domu tym mieszkała również jego siostra Maria - nauczycielka, organizatorka polskiej oświaty w okresie zaborów, kierowniczka białostockich szkół, współinicjatorka "Koła Polek“ prowadzącego działalność na rzecz polskich żołnierzy. Zmarła w 1930 r. Grób rodzeństwa Kościów znajduje się na cmentarzu farnym.

Starobojarska 13

W domu przy ul. Starobojarskiej 13, w latach 1956-1968, mieszkał Julian Szymański, ur. w 1870 r. w Kielcach - wybitny lekarz okulista i polityk. Od roku 1896 był lekarzem rosyjskiej floty we Władywostoku, a później lekarzem wojskowym podczas wojny rosyjsko-japońskiej. Obawiając się represji za udział w rewolucji 1905 r. wyemigrował do Chicago, a następnie do Brazylii, gdzie został profesorem Uniwersytetu w Kurytybie. Po powrocie do kraju w 1922 r. przyjął stanowisko profesora Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie. W okulistyce wprowadził nowatorskie metody leczenia, zwłaszcza jaskry. W latach 1928-1930 piastował funkcję marszałka Senatu II RP. Podczas II wojny światowej zorganizował i prowadził Szpital Maltański w Warszawie. Jego działalnością był zainteresowany osobiście Józef Stalin. W obawie przed represjami w 1949 r. wyjechał do Brazylii. Do Polski wrócił w 1956 r. i zamieszkał u rodziny w Białymstoku. Zmarł w roku 1958 i został pochowany na cmentarzu farnym.

Wylotna 2/2

W domu przy ul. Wylotnej 2/2 mieszkał (urodzony w 1908 roku) podpułkownik Władysław Kaufman, pseudonim "Bogusław“ - podczas II wojny światowej zastępca Władysława Lniarskiego Komendanta Armii Krajowej Obwodu Białystok. Uczestnik kampanii wrześniowej 1939 r., a następnie współorganizator struktur konspiracyjnych Związku Walki Zbrojnej i AK w obwodzie białostockim. W 1944 r. przedstawiciel AK do rozmów z sowietami. Aresztowany przez NKWD i więziony w wielu obozach na terenie Związku Radzieckiego, m.in. w Charkowie, Riazaniu-Diagilewie i Czerepowcu. Po powrocie do kraju w 1947 r. inwigilowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. W 1952 roku aresztowany i skazany na 12 lat więzienia za przynależność do nielegalnej organizacji. Jesienią 1956 r., w wyniku amnestii, został zwolniony z odbywania reszty kary i zamieszkał w Gdańsku. Zmarł w 1989 r. i został pochowany na białostockim cmentarzu farnym.

Gliniana 8

W domu przy ul. Glinianej 8 od 1895 r. mieszkał, urodzony w Juchnowcu k. Białegostoku, Edward Motylewski - polski patriota i artysta fotograf. Mając ok. 20 lat przeprowadził się do innego, nieistniejącego już, bojarskiego domu przy ul. Orlej. Po rozpoczęciu I wojny światowej w 1914 roku został aresztowany i wywieziony do Rosji (do Ufy). Tam, w 1916 r. został wcielony do wojska carskiego. Podczas rewolucji 1917 r. udało mu się wrócić do Białegostoku, gdzie podjął pracę księgowego w Elektrowni Miejskiej. Z pasji i wyboru był fotografem. W swoich zdjęciach utrwalał portrety kobiet oraz pejzaże podlaskiego krajobrazu. W okresie międzywojennym jego prace były wystawiane w Towarzystwie "Zachęty“ Sztuk Pięknych w Warszawie oraz brały udział w wielu konkursach zagranicznych, m.in. w Wiedniu. Zmarł w Białymstoku w 1933 r. i pochowany został na cmentarzu farnym.

Ostatnią tabliczkę Zbigniew Klimaszewski poświęcił nie budynkowi, ale całej ulicy:

Ulica Skorupska

W latach 1569-1795 wzdłuż obecnej ulicy Skorupskiej i na odcinku dalszym przebiegała wewnętrzna granica państwowa Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dzieliła ona Koronę Polską od Wielkiego Księstwa Litewskiego. Fakt ten był wynikiem postanowień przyjętych przez Unię Lubelską w 1569 roku. Po litewskiej stronie granicy, w powiecie grodzieńskim, znalazły się m.in. Pieczurki, Skorupy i Dojlidy. Historyczna wieś Bojary, Białystok, Starosielce i Zawady pozostały po stronie polskiej w województwie podlaskim.

Nieruchomości z Twojego regionu