Białowieża kilkakrotnie zmieniała swoje położenie

Do końca XVI wieku Białowieża znajdowała się w odległości około 7-8 kilometrów na północny-zachód, w okolicach rzeczki Łutowni. Właściwie stał tu królewski dwór myśliwski z towarzyszącymi mu zabudowaniami. Dzisiaj miejsce to nazywamy Starą Białowieżą. Około 1594 roku nowy dwór został wzniesiony na prawym brzeg rzeki Narewki w obrębie obecnej Polany Białowieskiej. Później wykopano w jego pobliżu staw i zbudowano młyn. Dały one początek dzisiejszej Białowieży. Żaden z tych obiektów nie przetrwał do naszych czasów.

Jaki był powód wybudowania królewskiego dworu na nowym miejscu? Nieżyjący już leśniczy Włodzimierz Bonda, którego leśnictwo obejmowało Starą Białowieżę, opowiedział mi w 1969 roku legendę, którą usłyszał od blisko stuletniego mieszkańca tych okolic, a ten od swego dziadka, który dożył 90 lat. Otóż dwór królewski pod koniec XVI wieku strawił pożar. A ponieważ niegdyś przestrzegano zasady, że na miejscu spalonych budynków nie stawia się przez pewien czas (co najmniej 3 lata) nowych, więc zapadła decyzja o budowie nowego dworu na innym, dogodnym dla króla miejscu.

Wspomniana legenda podaje również, że Białowieża co 100 lat, na początku każdego nowego stulecia, będzie przeżywać poważne kataklizmy. Ta przepowiednia, jak dotychczas, spełnia się. Wydaje się, że w miarę spokojnym był tylko XVII wiek, ale wtedy miejscowość dopiero powstawała.

Natomiast już początek XVIII wieku okazał się dla Białowieży fatalny. W 1710 roku na Puszczę Białowieską i okoliczne tereny "spadło morowe powietrze". Zmarło wiele osób. Białowieżanie, ratując się przed rozprzestrzenieniem się zarazy, spalili swoją wieś i królewski dwór myśliwski, a sami przenieśli się w inne miejsce na Polanie Białowieskiej. Miejscowość z czasem zaczęła się odradzać.

Wiek XIX przyniósł wyprawę Napoleona w 1812 roku na Moskwę. W wyniku działań wojennych na tym terenie zniszczony został m.in. dwór myśliwski wraz z innymi budynkami w jego otoczeniu. Ucierpiało także szereg budynków chłopskich, a wielu mieszkańców straciło życie.

Nastał wiek XX. I znów kolejna tragedia! Rosjanie w sierpniu 1915 roku ewakuowali mieszkańców w głąb Rosji, a wojska kozackie spaliły niemal wszystkie budynki mieszkalne w Białowieży. Przed pożogą uchowała się jedynie wieś Podolany. Po zakończeniu I wojny światowej zdziesiątkowani mieszkańcy powrócili na zgliszcza. I odbudowali swoją miejscowość.

Obecnie mamy początek XXI wieku. Na razie nic nie zapowiada kolejnego kataklizmu. Może przepowiednia tym razem się nie spełni.