Białostockie Uchwyty. Jak wyglądał zakład i ludzie? Praca, czyn społeczny, 1 maja, sport, wypoczynek, Solidarność. Lata 1948-1989 (zdjęcia)

Album "Uchwyty 1948 - 2014" powstały dzięki współpracy Bison-Bial SA i Centrum im. Ludwika Zamenhofa, pokazuje funkcjonowanie białostockiego zakładu przez ponad pół wieku. Żmudna praca pozwoliła na podpisanie niemal wszystkich osób widniejących na unikalnych zdjęciach z zakładu - kolebki białostockiej Solidarności.

Zdjęcia z archiwum Bison-Bial SA pojawiają się kolejno podzielone na tematy:

• historia
• praca
• czyn
• Święto Pracy
• uroczystości
• sport
• wypoczynek
• Solidarność

Czytaj też: Uchwyty, Bison-Bial, ale wcześniej była fabryka Gottliba

Już w 1946 r. władze zwierzchnie sugerowały ekonomiczną i organizacyjną konieczność komasacji wszystkich zakładów PZM w jedną dużą fabrykę, którą z racji dogodnej lokalizacji (w tym działającej bocznicy kolejowej), zamierzano umieścić przy ul. Łąkowej 3. Plany stały się realne, gdy analizy gospodarcze wykazały dużą nadprodukcję maszyn rolniczych, przy jednoczesnym niedoborze precyzyjnych narzędzi i przyrządów w branży metalowej. 15 września 1948 r. Minister Przemysłu i Handlu wydał zarządzenie o utworzeniu Zjednoczenia Przemysłu Narzędziowego. Tego samego dnia powołał nowe przedsiębiorstwo państwowe: Fabryka Przyrządów i Uchwytów z siedzibą w Białymstoku. Wraz z siedmioma innymi fabrykami w Polsce (Bydgoszcz, Pabianice, Będzin, Cieszyn, Wapienica, Kuźnice Drzewickie i Bielsko) utworzyło ono zrąb Zjednoczenia.

Podstawą powołanej do życia fabryki był obszar i zabudowania wydzielonego z PZM zakładu nr 1 – odlewnia, zakład mechaniczny oraz kilkadziesiąt obiektów pomocniczych i gospodarczych rozlokowanych po obu stronach ul. Łąkowej. Od dnia 1 stycznia 1949 r. do końca kwietnia 1949 r. w fabryce produkowano nadal – zgodnie z ministerialnym zarządzeniem – maszyny rolnicze, gwoździe, osie wozowe oraz odkuwki. W pierwszych miesiącach 1949 r. zarząd fabryki, z dyrektorem Sergiuszem Nikitinem na czele, przystąpił do organizacji nowej produkcji przyrządów i uchwytów. Właściwą dokumentację pierwszych asortymentów otrzymano z Biura Projektowania Zakładów Przemysłu Metalowego w Warszawie dopiero w końcówce roku 1949. Pierwszy program produkcyjny przygotowany przez „Prozamet” zakładał zorganizowanie wytwórczości na zasadach produkcji seryjnej przy pomocy nowoczesnych metod obróbki. Aby urzeczywistnić zakładane cele, plan podzielono na dwa etapy, tzw. mały program produkcyjny na 1949 r. i duży program produkcyjny na lata 1950 - 1955, stanowiący integralną część pierwszej sześciolatki. Od 1 sierpnia 1949 r. przystąpiono do wyposażania fabryki w nowe urządzenia (spływające do Białegostoku jednak bardzo wolno), na których rozpoczęto produkcję wstępnych prototypów nowych przyrządów i uchwytów oraz szkolenie kadr pracowników. Dokończono rozpoczętą w 1947 r. budowę odlewni (w 1949 r. zatrudniała 40 pracowników), przebudowano także budynki po dawnych fabrykach włókienniczych. W 1950 r. na teren zakładu doprowadzono kanalizację, założono wodociągi, umywalnie, centralne ogrzewanie i uruchomiono dwie kotłownie. Od sierpnia tego roku praca w odlewni została częściowo zmechanizowana (wyremontowano dwie stare maszyny formierskie).

Czytaj też: Uchwyty - historia upadku. Zarząd nie ma sobie nic do zarzucenia

W 1950 r. uruchomiono pierwszą w kraju produkcję uchwytów tokarskich czteroszczękowych z niezależnym nastawieniem szczęk oraz uchwytów samocentrujących. Kluczowym etapem rozwoju zakładu – stanowiącym część planu industrializacji województwa białostockiego w czasie pierwszej sześciolatki (1950 - 1955) – była budowa nowoczesnej hali produkcyjnej, zaprojektowanej przez inżyniera Maderę z Biura Projektów „Prozamet” w Warszawie. Zlokalizowano ją na wywłaszczonych i przyłączonych do zakładu po 1950 r. działkach prywatnych między ulicami Sobieskiego, Kraszewskiego i Towarową.

Fala protestów społecznych w 1970 roku, które były reakcją na zapowiedzianą przez Władysława Gomułkę podwyżkę cen żywności, nie ominęła Białegostoku. W dniach 18 - 20 grudnia odbył się pierwszy strajk załogi Fabryki Przyrządów i Uchwytów.

Rok 1976 przyniósł kolejny strajk załogi fabryki, którego przyczyną był projekt drastycznych podwyżek cen żywności, ogłoszony 24 czerwca przez premiera Piotra Jaroszewicza. Decyzja władz państwowych spotkała się natychmiast z protestem ze strony wielu zakładów w kraju, w tym załogi białostockich „Uchwytów”, która nie podjęła pracy na I i II zmianie następnego dnia, tj. 25 czerwca. Represje związane z protestem dotknęły szczególnie Sergiusza Buraczewskiego, którego oskarżono o organizację akcji i zwolniono z pracy.

Czytaj też: Upadną Uchwyty, powstaną Uchwyty?

Początek lat 80. przyniósł kolejny epizod strajkowy w Fabryce Przyrządów i Uchwytów. Strajk rozpoczął się 28 sierpnia 1980 r. w Oddziale Uchwytów Precyzyjnych, a przewodniczącym Komitetu Strajkowego został Wiesław Lenio. Pracownicy solidaryzowali się z komitetami strajkowymi na Wybrzeżu, popierając 21 postulatów. Dopiero 4 września 1980 r. Komitet Robotniczy podpisał w imieniu załogi porozumienie z ówczesnym dyrektorem zakładu, Grzegorzem Szutkiewiczem. 12 października tego roku ukonstytuował się Międzyzakładowy Komitet Założycielski NSZZ „Solidarność” w Białymstoku, który zrzeszał pracowników 21 największych zakładów regionu, a kierowany był przez trzech współprzewodniczących, w tym Jana Wołowskiego z Fabryki Przyrządów i Uchwytów (zastąpiony w listopadzie 1980 r. przez inż. Stanisława Mogilnickiego z Oddziału Uchwytów Precyzyjnych). Kolejny strajk blisko połowy załogi miał miejsce 10 stycznia 1981 r., w ramach walki „Solidarności” o ustawowe zapewnienie wolnych sobót (które w fabryce uzyskano). Tego samego roku ostrzegawczo strajkowano godzinę jeszcze 28 października. Stan wojenny przyniósł represje wobec osób zaangażowanych w działalność strajkową i związkową. W nocy z 12 na 13 grudnia aresztowano sześciu związkowców z Komisji Zakładowej, 14 grudnia aresztowano Henryka Malinowskiego, w 1982 r. na karę więzienia skazano Zbigniewa Simoniuka i Lucjana Cybulko. Szczególne represje dotknęły byłego szefa Komitetu Zakładowego, a ówczesnego przewodniczącego Komisji Regionalnej (późniejszego senatora IV kadencji), Stanisława Marczuka, który od momentu ogłoszenia stanu wojennego pozostawał w ukryciu, podejmując tajną działalność związkową (uniknął internowania, ponieważ przebywał na posiedzeniu Komisji Krajowej w Gdańsku, ujawnił się w lutym 1983 r.). Ukarano go dyscyplinarnym zwolnieniem z pracy. Niektórych pracowników przerzucano między oddziałami, pomijano w awansach, degradowano lub przenoszono na inne stanowiska. Po zakończeniu stanu wojennego w 1983 r., sytuacja w Fabryce Przyrządów i Uchwytów uległa uspokojeniu na kolejnych kilka
lat. Ostatnia akcja protestacyjna miała miejsce w 1988 r. 24 sierpnia tego roku ogłoszono pogotowie strajkowe – dyrekcji zakładu przedstawiono blisko trzydzieści postulatów, w tym m.in. poparcie legalizacji NSZZ „Solidarność”, ujednolicenie stałych opłat za kolonie i wczasy oraz przedszkola, wprowadzenie dopłat do biletów MPK, zwiększenie płac robotników pracujących w trudnych warunkach, zatrudnienie Stanisława Marczuka oraz podniesienie w maksymalnym wymiarze pensji pracowników. Dwa tygodnie później, 10 października, zastrajkowała pierwsza zmiana fabryki. Protest, spowodowany niewywiązaniem się dyrekcji z ustaleń podpisanych z pogotowiem strajkowym, trwał osiem godzin. Zakończył się po interwencji przedstawicieli władz białostockiej „Solidarności”.

Czytaj też: Bison Chucks. Uchwyty stanęły, pensje opóźnione

30 czerwca 1980 r. na ul. Łąkową 3 zawitał gość zaiste specjalny – pilot - kosmonauta Mirosław Hermaszewski. Przybył wraz z małżonką Emilią. Odwiedzili zakład, obejrzeli gniazda produkcyjne oraz Salę Pamięci i Perspektyw, gdzie dokonali wpisu do księgi pamiątkowej

Fragmenty tekstu z albumu opracowane przez Wiesława Wróbla.